و نافله آن زوال حمره شده باشد ، آن وقت شروع به نماز عشاء نمايد ، لا سيما بعد از ملاحظه آن كه مرحوم شيخ در خلاف اين قول را نسبت به مذهب أصحاب داده ، و مع ذلك اگر نخواهد كسى رعايت اين احتياط بكند مانعى ندارد .
و قول ثالث : قولى است كه در نماز مغرب مذكور شد ، كه ممتد است تا طلوع فجر صادق ، اگر چه اين قول را شيخ الطائفه در خلاف در وقت نماز مغرب نسبت به بعض أصحاب داده ، لكن بين است آن كسى كه اين قول را در نماز مغرب قائل شده البته قائل خواهد بود در نماز عشاء ، و اين ظاهر است .
لكن ممكن است كه كسى ادعا نمايد اين قول اگر چه از كلام شيخ در خلاف ظاهر مىشود كه چنين قائلى در علماء شيعه بوده باشد ، لكن چون كه از مبسوط ظاهر مىشود اين قائل كه قائل اين قول شده در حال ضرورت است نه مطلقا ، بنابر اين قول به اطلاق قائلى ندارد .
و اما قول در حالت ضرورت پس قائل اين قول مجهول نخواهد بود ، بلكه جماعتى از أعاظم متأخرين اين قول را اختيار نموده‌اند ، لكن مختار نزد حقير اين است كه فرقى ما بين مختار و مضطر در اين باب نمىباشد ، و وقت نماز عشاء منقضى مىشود به انتصاف ليل مطلقا . بنا بر اين هر گاه كسى در أول شب خوابيد قبل از اداى نماز عشاء و بيدار نشد مگر بعد از نصف شب ، ظاهر اين است كه نماز او قضا بوده باشد .
و كلامى كه در اين مقام هست اين است كه آيا واجب است بر اين شخص روزه بگيرد همان روز را به قصد كفاره اين عمل يا نه ؟ ظاهر اين است كه واجب بوده باشد ، خواه خوابيدن به اختيار اين شخص بوده باشد يا به اضطرار ، خواه معتاد بوده باشد به بيدار شدن يا نه .
ظاهر اين است كه صوم واجب بوده باشد در جميع صور مذكوره . و همچنين

162