پاسخ : [1] خود امام عليه السلام در موارد مختلفى از اين اشكال پاسخ فرموده است ، در جايى فرموده : ( سوگند به خدا كه اگر بيم تفرقه مسلمانان و بازگشت كفر و تباهى دين نبود ما روش ديگرى را غير از روش فعلى اتخاذ مى كرديم . . . ) . [2] و در جاى ديگر فرموده : ( ديدم كه صبر بر اين كار از پراكندگى كلمه مسلمانان و ريخته شدن خون آنها بهتر است زيرا مردم تازه مسلمانند و دين مانند شير در مشك در حال زده شدن است كه كمترين كوتاهى فاسدش مى كند و كمترين سهل انگارى آن را به زمين مى ريزد . [3] و در جاى ديگر در پاسخ اشعث بن قيس - كه گفت : اى پسر ابى طالب ، چه مانع شد كه هنگام بيعت با آن مرد از بنى تيم ( ابو بكر ) و آن مرد از بنى عدى ( عمر ) و آن مرد از بنى اميه ( عثمان ) جنگ نكردى و شمشير برنكشيدى با آن كه از روزى كه به عراق آمده اى در همه سخنرانيها پيش از فرود آمدن از منبر اين نكته را ياد آور مى شوى كه : ( به خدا سوگند من از همه مردم به حكومت سزاوارترم ، و از روزى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم از دنيا رفته پيوسته من مظلوم بوده ام ) ، پس چه مانعى وجود دارد كه شمشير بركشى و از مظلوميت خود دفاع كنى ؟ ! - فرمود :
اى پسر قيس ، پاسخ را بشنو : نه ترس مرا بازداشت و نه كراهت ديدار پروردگارم ، ولى فرمان پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم و سفارش حضرتش مانع من گرديد ، او مرا از كارهايى كه امت پس از او مى كنند باخبر ساخت . . . من گفتم : اى رسول خدا ، براى چنان شرايطى چه سفارشى به من داريد ؟ فرمود : اگر ( به اندازه كافى ) يارانى يافتى بيعت نكن و با آنان به جهاد پرداز ، و در غير اين صورت دست

[1] - اين پاسخ از مؤلف است و پاسخهاى آينده از ابن ابى الحديد .
[2] - شرح نهج البلاغة 1 / 307 .
[3] - همان / 308 .

838