نمى دانى كه اينان پس از تو چه حوادثى آفريدند ) ، علما اتفاق دارند كه اين روايت درباره كسانى است كه پس از وفات رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم مرتد شدند و آنان در زمان حيات آن حضرت از اصحاب او بودند و پس از او مرتد گشتند ) . [1] و نيز گويد : ( مراد از آنها اهل ارتداد است كه پس از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم مرتد شدند وابوبكر با آنان جنگيد ) . [2] وابن منظور در ( لسان العرب ) ماده ( ردد ) گويد : ( و در حديث قيامت و حوض آمده است : ( پاسخ آيد كه آنان پيوسته عقب گرد كردند ) يعنى از بعضى واجبات تخلف كردند . و منظور ارتداد به كفر نيست ، و به همين دليل اين ارتداد را به ( اعقابهم ) مقيد ساخته ( يعنى به گذشته خويش و دوران جاهليت . بنابر اين مربوط به اكثر اصحاب نيست بلكه مربوط به عده خاصى است ) زيرا احدى از صحابه پس از پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم مرتد نشد ( به اين معنا كه به دوران جاهليت بازگردد ) و تنها گروهى از سركشان عرب مرتد گشتند ) . [3] علامه مظفر رحمه الله در رد سخن فضل بن روزبهان گويد : بى شك روايات حوض به قرائنى ناظر به اهل سقيفه است نه اهل رده ، از جمله : برخى از آن احاديث دلالت بر ارتداد عموم صحابه جز شمار اندكى مانند شتران گم شده ، دارد . و از جمله : تعبير برخى از آن روايات چنين است : ( پيوسته عقب گرد مى كردند ) ، زيرا اين گونه سخن ظهور در استمرار و طول مدت ارتداد دارد ، لذا با مانعان زكات و مانند آنها كه چند روزى بيش نپاييدند تطبيق نمى يابد به ويژه كه به اعتراف خود

[1] - به نقل از دلائل الصدق 3 / 400 .
[2] - همان / 412 .
[3] - كاش مى دانستم اين سركشان عرب كيستند ؟ آيا ابن منظور كلمه ( اصحابى ) را در اين روايات نديده است ؟ آيا تعبير ( اعقابكم ) ناظر به سابقه اكثر صحابه به دوران جاهليت نيست ؟ علاوه آن كه وظيفه لغوى تعريف لغت است نه نظر دادن در مسائل كلامى و اعتقادى . ( م )

580