5 - ( روز قيامت گروهى از يارانم بر من وارد مى شوند ولى آنان را از حوض دور مى سازند ، من گويم : پروردگارا ، اينان اصحاب منند ! گويد : تو نمى دانى اينان پس از تو چه حوادثى پديد آوردند ، اينان عقب گرد كردند و دست از اسلام كشيدند ) . [1] 6 - ( در اين بين كه من ايستاده ام گروهى نزد من آيند ، همين كه آنان را شناختم مردى از ميان ما بيرون آيد و به آنان گويد : بياييد ! گويم : كجا ؟ گويد : به سوى آتش ، به خدا سوگند . گويم : مگر چه كرده اند ؟ گويد : اينان پس از تو عقب گرد كردند و از دين دست كشيدند . و دوباره همين كار تكرار مى شود ، و نمى بينم كه كسى را رهايى دهد مگر تنى چند را مانند شتران گم شده ) . [2] مرتدان چه كسانى بودند ؟
پس از ملاحظه آيه مربوط و اخبار در ثبوت ارتداد پس از وفات رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم اينك وقت آن رسيده كه در اصل مسأله يعنى تشخيص مرتدان سخن گوييم كه آيا آنان بيشتر صحابه بوده اند - چنان كه ظاهر روايات حوض چنين است - يا برخى از مردم كه در عهد ابو بكر از دادن زكات خوددارى كردند و ابو بكر با آنان به جنگ پرداخت و بدين خاطر در نظر عامه اهل ارتداد به حساب مى آيند ؟ با آن كه برخى از خود عامه معترفند كه آنان مرتد نبوده اند ، چنان كه به خواست خدا به زودى روشن خواهد شد .
فضل بن روزبهان در رد سخن علامه حلى رحمه الله كه روايات حوض را مبنى بر ارتداد مردم پس از پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم نقل نموده ، گويد : ( ما گوييم : روايتى كه در كتاب ( جمع بين الصحيحين ) آمده كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرمود كه به من گويند : ( تو

[1] - صحيح بخارى 8 / 150 .
[2] - همان / 151 . و تشبيه به شتران گم شده بيان گر آن است كه اهل نجات بسيار اندكند .

579