براى كسانى كه كارهاى بد را انجام مىدهند ، و هنگامى كه مرگ يكى از آنها فرا مىرسد مىگويد : الآن توبه كردم ! توبه نيست ، [1] و نه براى كسانى كه در حال كفر از دنيا مىروند .
4 - * ( وَهُوَ الَّذِي يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِه وَيَعْفُوا عَنِ السَّيِّئاتِ ) * [2] اوست كسى كه از بندگانش توبه را مىپذيرد و از گناهان درمىگذرد .
5 - * ( غافِرِ الذَّنْبِ وَقابِلِ التَّوْبِ شَدِيدِ الْعِقابِ ) * [3] : بخشندهء گناه و پذيرندهء توبه و داراى عذاب سخت است .
پس توبه در واقع واجب است ، هم توبهء از ارتكاب گناه و هم توبه از سستى در انجام واجبات .
اگر توبه مربوط به حقّ خدا باشد مانند نخواندن نماز و ترك روزه و حجّ و زكات و ساير حقوق واجبهء الهى كه مربوط به خود انسان و بدن او مىشود ، در صورت قدرت ، انسان بايد هر چه زودتر توبه را انجام دهد و از اخلال در امر واجبات پشيمان باشد و تصميم بگيرد كه ديگر آن كارها را تكرار ننمايد و اگر توبه مربوط به حق مردم باشد ، بايد حق را به صاحب آن برگرداند و اگر مرده باشند ، حق را به ورثهء آنها بدهد .
و اگر حق از بين رفته ، مشابه آن را بدهد ، [4] ( مثلا گندم بوده و خورده شده ، بايد پول آن را به صاحبش برگرداند ) و اگر صاحب حق وارث ندارد ، در صورت دانستن مقدار آن ، از سوى

[1] علَّامه شعرانى : الاشراط جمع شرط بالتحريك و هو العلامة : اشراط جمع شرط به معناى نشانه‌هاى مرگ است .
[2] شورا / 24
[3] مؤمن / 2
[4] علَّامه شعرانى : فمثله : يعنى اگر مال به عينه موجود نيست مثل آن را بدهد .

128