صاحبش صدقه بدهد و اگر مقدار را نمىداند ، به هر اندازه كه احتمال مىدهد ، در راه خدا تصدّق نمايد [1] و از كارش اظهار ندامت كند و تصميم بگيرد هرگز مثل آن را انجام ندهد و استغفار به درگاه حق بنمايد ، كه به مرز او و پيامبر صلَّى الله عليه و آله و سلم و امامش تجاوز كرده ، زيرا در كار او هر كدام حقّى دارند كه با استغفار ساقط مىشود .
و اگر توبه مربوط به آبروى ديگران و دشنام و تهمت و سخنچينى و غيره است ، لازم است كه صاحب حق را راضى نمايد و به هر شكل ممكن برائت او را در ميان مردم ابراز نمايد و دروغ خود را براى مردم روشن سازد ( تا از صاحب حق اعادهء حيثيّت به عمل آورده باشد ) و اگر توبه مربوط به كشتن و شكستن عضوى از طرف باشد ، و يا جراحت و آسيبى به او رسانده باشد ، لازم است خود را در معرض صاحب حق قرار دهد تا قصاص كند و يا ديه بگيرد و خلاصه به نحوى از انحا رضايت وى را به جاى آورد .
و اگر توبه از زنا و نوشيدن شراب و امثال آن باشد ، بايد از كار خود نزد خدا مغفرت نمايد و تصميم بگيرد كه ديگر گناه را تكرار نكند .
شرايط توبه البته بايد انسان بداند كه توبه صرفا گفتن « استغفر الله » نيست و بايد همهء حقوق مربوطه را ادا كرده تا صرف گفتن به منزلهء استهزا نباشد ، زيرا گناهى بر گناهان افزوده مىگردد .
چنان كه بزرگى از كنار شخصى مىگذشت و او به مردم ناسزا مىگفت و

[1] علَّامه شعرانى : وجب اخراج الخمس اگر صاحب حق و مقدار آن را نمىداند ، بايد خمس آن را در راه خدا بدهد .

129