و امصار و بلدان و بحارى و صحارى و قفار و بطون اوديه و قلل جبال بحدّى كه لا يحدّه قلم و لا يفى ببيانه رقم ، بلكه اين نحو ظلم و جرم و جور و ستم و اجحاف بموجب « الناس على دين ملوكهم » دين و ديدن و شعار و دثار خود قرار و اظهار خود نموده‌اند ، بر وجه تديّن ، و استحلال بلكه بر وجه تسنّن ، و استدلال چنانچه صريح مذهب كفريّه جريّه و صوفيّه و بابيّه و كريم خانيّه از زنادقه [ است ] ، و منافى با مذهب حقّ حقيق عدليّه اسلاميه است ، لهذا لازم و واجب آمد به جهت حسم ماديّه اين شبهه و اشتباه و غرور و اغراء و كفر و ارتداد ، رجوع نمودن به مستقلَّات عقل و محكمات كتاب و سنّت چنانچه مضمون خبر ثقلين است [1] .
فنقول : مقتضاى تمام ادلَّه قطعيه و مستقلَّات عقليّه و محكمات كتاب و سنن نبوية اين است كه تمام كائنات عالم از جمادات و نباتات و حيوانات من يعقل و غير من يعقل ، و تمام آن چه هستى و نيستى دارند ، از ترقيّات و تنزّلات و سعادات و شقاوات و خيرات و شرورات و حلويّات و مرارات ، تماما و كمالا به واسطهء قرب و بعد حصولى و تكوينى ، يا تحصيل و تكليفى [ است ] كه به مبدء خير و شرّ و نور و ظلمت و حسن و قبح و نقص و كمال دارند ، و چنانچه تمام ترقيّات و سعادات و خيرات و حلاوات تمام اشياء ناشى از قرب حصولى يا تحصيلى به مبدء خير و نور و حسن و عدلست ، هم چنين تمام آن منشئات خيريّه و نوريّه و حسنيّه و عدليّه منتهى و راجع به مركز خير و حسن و عدل و كمالست ، كه فوز به حيات ابدى و جنان سرمدى است .

[1] بحار الأنوار ج 23 : 108 و 114 و 35 : 229 - 230 .

10