منتقل مى شود ، ولى اين صفات و سجايا آن ثبات و استحكامى را كه در مشخصات نوعى موجود است واجد نيستند و با عوامل تربيتى و اخلاقى ، قابل تغيير و تبديل و كاهش و افزايش اند .
به علاوه ما حسا و وجدانا اثر تربيت را در افراد وامم ، مشاهده مى كنيم . امروز مهمترين چيزى كه نظر علماى اجتماع را جلب كرده ، تجهيزات تربيتى و اخلاقى ملل و اقوام است .
امر بين الامرين از ديدگاه فلسفى ، كلامى و اخلاقى با بحثهايى كه گذشت ، اثبات شد كه ( جبر و اختيار ) از جنبه فلسفى ، كلامى و اخلاقى ، نظر صحيح آن همان نظريه امر بين امرين است ، زيرا افعال صادره از انسان از ديدگاه فلسفى در عين اينكه از نظرى ، امكان شدن و امكان نشدن دارد ، از نظر ديگرى آنچه شدنى است ، شدنى است و آنچه نشدنى است ، نشدنى است .
يعنى نه ضرورت به طور مطلق حكم فرماست و نه امكان ، بلكه امرى است بين امرين و از نظرى ضرورت و وجوب حكم فرماست و از نظر ديگر امكان ، و هنگامى كه از جنبه كلامى ، اين مسألة را مورد مطالعه قرار مى دهيم ، مى بينيم : نه اين است كه افعال انسان صرفا مستند به اراده ذات بارى است و انسان منعزل است از تأثير و نه اين است كه صرفا مستند به خود انسان است ، بلكه رابطه فعل با انسان است ، لكن مستند به اراده ذات بارى نيز هست ، منتها در طول يكديگر ( نه در عرض و به طور شركت ) .
هنگامى كه از جنبه اخلاقى ، مطالعه مى كنيم ، باز مى بينيم نه اين است كه سرشتهاى موروثى ثابت و غير قابل تغيير باشد و نه اين است كه موضوع سرشت و طينت و اخلاق موروثى ، به كلى دروغ باشد ، بلكه امرى است بين امرين ، يعنى در

68