جبر و اختيار و اخلاق يكى از سؤالاتى كه مطرح است آن است كه آيا سجايا و ملكات روحى انسان ، قابل تغيير و تبديل هست يا نيست ؟
تمام سيستم هاى اخلاقى با همه اختلافاتى كه از لحاظ هدف و وسيله ، با يكديگر دارند ، يك مطلب را به عنوان اصل مسلم پذيرفته اند و آن اينكه : سجايا و ملكات روحى انسان ، قابل تغيير است . و ممكن است ( عادت ) جاى ( طبيعت ) را بگيرد .
علماى اخلاق مى گويند : ( تربيت ) عبارت است از فن تشكيل عادت ، و عادت براى بشر ( طبيعت ثانويه ) مى شود ، معناى اين جمله اين است كه ساختمان روحى انسان ، قابل انعطاف است و هر حالت جديدى كه به وى داده و مدتى ادامه بدهند ، آن حالت جديد ، صفت راسخه مى شود .
در مقابل اين نظريه ، نظريه كسانى است كه معتقدند : تعليم و تربيت در افرادى كه سرشت بد دارند ، تأثيرى ندارد . و معتقدند كه تربيت ، نااهل را چون گردكان بر گنبد است .
به عقيده اين دسته ، امزجه روحى بشر ، عينا مانند طبايع مخصوص نباتات ، جمادات و حيوانات است . و همان طورى كه هرگز شاخ بيد ، بر ندهد ، و نى بوريا ، شكر ندهد ، و زمين شور ، سنبل بر نياورد ، و آهن بد به شمشير نيك تبديل نشود ، آدم بد سرشت ، زشت طينت و بد گوهر نيز پاك نهاد و پاكيزه نفس نشود . و مصدر اعمال نيك نگردد . و آن كس كه سرشت او را بد آفريدند ، تغيير سرشت نخواهد داد .
گليم بخت كسى را كه بافتند سياه * به آب زمزم و كوثر سفيد نتوان كرد

66