با توجه به مطالب گذشته ، ذيلا بايد چند مطلب بيان شود :
1 - تحليلى درباره افعال اختيارى .
2 - جبر و اختيار و اخلاق .
3 - امربين امرين از نظر فلسفى ، كلامى و اخلاقى .
4 - بحثى با ماديين .
تحليلى درباره افعال اختيارى هيچ كار ارادى و اختيارى ( به معناى عام اراده و اختيار ) نيست كه بدون شعور و علم فاعل به آن ، انجام بگيرد . خواه علمى كه عين ذات فاعل باشد - چنان كه در فاعل بالتجلى وجود دارد - و خواه علمى كه عين خود فعل باشد - چنان كه در مورد فاعل بالرضا ملاحظه مى شود - و خواه علمى كه لازمه علم به ذات باشد - چنان كه در فاعل بالعنايه قائل شده اند - و خواه علمى كه از عوارض انفكاك پذير از ذات باشد - چنان كه در فاعل بالقصد تحقق مى يابد .
همچنين هيچ كار ارادى و اختيارى نيست كه ( فاعل ) هيچ گونه محبت و رضايت و ميل و كششى نسبت به آن نداشته باشد و با كمال بى علاقگى و نفرت واشمئزاز ، آن را انجام دهد .
حتى كسى كه داروى بد مزه اى را با بى رغبتى مى خورد يا خود را در اختيار جراح قرار مى دهد تا عضو فاسدى را از بدنش قطع كند ، چون علاقه به سلامتى خودش دارد و سلامتى وى جز از راه خوردن داروى تلخ يا بريدن عضو فاسد ، تأمين نمى شود ، از اين جهت به خوردن همان دارو و از دست دادن عضو بدنش ميل پيدا مى كند ، ميلى كه بر كراهت از مزه بد و ناراحتى از قطع عضو ، غالب مى شود .
محبت و خواستن كار هم به اختلاف انواع فاعل ، متفاوت مى شود و مفاهيم

61