علمى و قرب به ذات حق سبحانه را در نظر بگيرد و از سوى ديگر ، در پرتو قوه تعقل ، مى تواند اهميت يك هدف و موجبات و موانع رسيدن آن را بطور منطقى ، تحت محاسبه درآورد ) . [1] خلاصه بحث از بحثهاى گذشته معلوم شد كه :
اولا : افعال صادره از انسان ، مانند هر ممكن الوجود ديگرى ، در ذات خود ، به طورى است كه ممكن است بشود و ممكن است نشود و در پرتو علل و مقدمات معينى است كه ضرورت و وجوب پيدا مى كند .
ثانيا : فعاليتهاى انسان و حيوان با فعاليتهاى جمادى از قبيل سوختن آتش و جذب جاذبه و مغناطيس و غيره ، فرق دارد و آن فرق اين است كه براى فعاليتهاى جمادى ، فقط يك راه در طبيعت تعيين شده و امكان انحراف از آن راه به جمادات داده نشده و از اين رو ، فعاليتهاى جمادى ، محدود و يكنواخت است ولى اين محدوديت و يكنواختى از فعاليتهاى حيوانى برداشته شده و ميدان عملى به آنها داده شده و تعيين راه به اراده و انتخاب خود حيوان واگذار شده است .
ثالثا : انسان در كيفيت اختيار و انتخاب ، با حيوان فرق مى كند و آن اينكه :
حيوان فقط تحت تأثير غريزه ، راهى را كه تعيين آن به اراده و اختيار خود حيوان واگذار شده است ، تعيين و اختيار مى كند و در مقابل حكومت غريزه ، آزادى ندارد ولى انسان به عللى در مقابل تحريكات غريزى اجبار ندارد و آزاد است كه اثر تحريك غريزه را تحت محاسبه درآورد . و احيانا در مقابل آن مقاومت كند و آن را به عقب براند .

[1] - اصول فلسفه و روش رئاليسم ، ج 3 ، ص 471 ( سه جلد در يك جلد ، چاپ دفتر انتشارات جامعه مدرسين ) .

60