5 - نظريه بعضى از روانشناسان :
هيچ گونه ضرورت و وجوب و جبرى بر اعمال انسان حكومت نمى كند ، زيرا افعال انسان با اراده انجام مى يابد و اراده از قانون عليت عمومى آزاد است .
6 - نظريه محققين حكماى اسلامى :
نظام هستى ، نظام ضرورى است و استثنا پذير هم نيست . در عين حال ، انسان در افعال وآثار خود ، مختار و آزاد است و حد اعلاى آزادى ، براى انسان موجود است و اين اختيار و آزادى ، با ضرورت نظام هستى ، منافات ندارد چنان كه از تقسيم فوق معلوم است ، مخالفين نظريه ما مجموعا دو صف عمده را تشكيل مى دهند ، يكى صف كسانى كه به ضرورت على و معلولى اذعان دارند و قائل به عدم اختيار انسان هستند ، و ديگرى صف كسانى كه به نوعى منكر ضرورت على و معلولى در مورد افعال انسان هستند و قائل به اختيار مى باشند . در حقيقت ، هر دو صف ، يك عقيده مشترك دارند و آن اين است كه هر دو دسته يك نوع ملازمه اى بين قانون ضرورت على و معلولى و مجبور بودن انسان از يك طرف و بين عدم ضرورت على و معلولى و اختيارى و آزادى انسان از سوى ديگر ، قائل هستند منتها يك دسته ، ضرورت على و معلولى را پذيرفته اند و اختيار را نفى كرده اند و دسته ديگر ، اختيار را پذيرفته و ضرورت على و معلولى را در مورد افعال انسان ، نفى كرده اند .
نظريه ما ، درست نقطه مقابل نظريه مشترك اين دو دسته است ، يعنى ما هيچ ملازمه اى بين قانون ضرورت على و معلولى و مجبور بودن انسان ، قائل نيستيم . و هيچ نوع ملازمه اى هم بين عدم ضرورت على و معلولى و اختيار انسان ، معتقد نيستيم ، بلكه مدعى هستيم : ضرورت على و معلولى در مورد انسان با در نظر

49