كمتر فكرى است كه به اندازه فكر ( جبر ) زيانهاى عملى و اخلاقى دربر داشته باشد . و بسا اشخاصى پيدا مى شوند كه براى آنكه فلسفه اى براى اعمال زشت خويش پيدا كنند ، به ( نظريه جبر ) متمسك مى شوند لهذا ما تفصيلا وارد اين مبحث مى شويم و سعى مى كنيم با طرز جالب توجهى ، مطلب را روشن نماييم .
به قول مرحوم مطهرى : ( مجموع راههايى را كه بشر در مسألة جبر و اختيار ، پيش گرفته ، مى توان اين طور خلاصه كرد :
1 - نظريه جبريون مطلق ( كسانى كه در هر دوره اى كم وبيش پيدا مى شوند و مكتب مشخصى ندارند ) :
صدور افعال انسان از انسان ، ضرورى و جبرى است و هيچ گونه اختيار و آزادى براى انسان در كار نيست و هيچ گونه تكليف و مسئوليتى هم براى انسان صحيح نيست .
2 - نظريه ماديين جديد :
صدور افعال انسان از انسان ، جبرى است و هيچ گونه اختيار و آزادى در كار نيست ، ولى در عين حال تكليف و مسئوليت ، صحيح است .
3 - نظريه منكرين ضرورت على و معلولى ، مانند برخى از متكلمين و بعضى از علماى فيزيك جديد و برخى از فلاسفه حسى و تجربى :
هيچ گونه ضرورت و وجوبى در كار جهان ، حكم فرما نيست و در نتيجه بر افعال انسان نيز ضرورتى حكم فرما نيست .
4 - نظريه بعضى از متكلمين و برخى از اصوليين :
عليت و معلوليت و همچنين ضرورت على و معلولى ، منحصر به ماده و ماديات است و غير ماده ، مثل نفس انسان و ذات بارى ، نسبت به آثار خود ، فاعل است نه علت و نسبت معلول به علت ضرورت است ولى نسبت به فاعل ضرورت نيست .

48