كواكب و سيارات عظيم ، همه به حكم نواميس و قوانين ضرورى خلاف ناپذير ، صورت مى گيرد . و همان طورى كه حوادثى مانند خسوف ، كسوف ، زلزله ، آمد و شد روز و شب و نزول برف و باران و غيره ، تحت تأثير علل معين ، قطعى و قابل پيش بينى است ، حركاتى كه از انسان صادر مى شود و حوادثى كه به وسيله انسان رخ مى دهد نيز ، همينطور است ، يعنى اين حركات و اين حوادث نيز به حكم قوانين و نواميس معين صورت مى گيرد و تحت تأثير علل معين ، قطعى مى شود از اين رو ، هيچ گونه امكان و اختيار و آزادى در بين نيست و هر چه هست ضرورت جبر و محدوديت است . پس ما نمى توانيم هيچ گونه تكليف و قانون و مسئوليت ( الهى يا بشرى ) به عهده بگيريم . و نمى توانيم مستوجب هيچ گونه پاداش يا كيفرى بوده باشيم ، زيرا تكليف و مسئوليت و پاداش و كيفر ، فرع آزادى است و چون هر چه هست ، جبر و محدوديت است ، هيچ يك از اين امور معنا ندارد .
بدون ترديد ، يكى از معضلات بزرگى كه تاكنون فكر دانشمندان را به خود متوجه ساخته ، اين مسألة است . و بسيار كم ديده مى شود كه كسى در اين مسألة وارد شده باشد و جميع جوانب و اطراف مسألة را در نظر گرفته باشد . و به درستى از عهده حل آن بر آمده باشد . غالبا كسانى از مدعيان فلسفه يا روانشناسان يا علماى اخلاق يا اصوليين كه وارد اين مطلب شده اند ، يا از اول ، راه خطا پيموده اند يا آنكه به قسمتى از مطلب توجه كرده و جميع اطراف و جوانب مطلب را در نظر نگرفته يا نتوانسته اند در نظر بگيرند .
و چون اين مسألة ، علاوه بر جنبه نظرى ، داراى جنبه عملى نيز هست ، زيرا چنان كه مى دانيم لازمه جبر ، خارج شدن از زيربار تكليف و مسئوليت و بى اثر دانستن تربيت و اخلاق و در نتيجه ، لاقيدى تنبلى ، انحطاط و بىچارگى است و

47