وجود پيدا نكند . و اگر علت تامه وى محقق نگشت ، خواه از آن جهت كه در يكى از شرايط وجود وى نقصانى باشد و خواه از آن جهت كه مانعى پيدا شود و اقتضاى علت را خنثى كند ، جبرا و ضرورتا آن حادثه ، تحقق نخواهد يافت ، يعنى محال است كه در اين فرض ، آن حادثه پديد آيد . حادثه اى كه در اين جهان تحقق پيدا مى كند از وجود علت تامه وى وبالنتيجه از ضرورت وى حكايت مى كند . و هر حادثه ممكنى كه وجود پيدا نمى كند ، از عدم علت تامه وى وبالنتيجه از عدم ضرورت وى بلكه از ضرورت عدم وى حكايت مى كند .
انكار جريان عليت عمومى در پيدايش حوادث جهان ، مساوى با صدفه و اتفاق و انكار قانون مندى و نظم حقيقى در كار جهان است ، هم چنان كه انكار ضرورت نظام هستى نيز مساوى با صدفه و اتفاق و انكار قانون مندى است . اين قانون استثنا ندارد ، يعنى اين طور نيست كه در برخى موارد ، حوادث جهان بر اساس اصل عليت و يا اصل ضرورت على و معلولى ، تحقق پيدا نكنند .
روى اين اساس ، اشكال ( جبر ) جان مى گيرد ، زيرا اگر نظام هستى ، ضرورى و وجوبى است و هر چه شدنى است مى شود و محال است كه نشود و هر چه نشدنى است و نمى شود ، محال است كه بشود ، افعال و حركات صادره از انسان نيز كه جزئى از حوادث اين جهان است ، همينطور مى باشد ، يعنى آنچه بايد از انسان صادر شود ، خواه و ناخواه صادر مى شود . و آنچه بايد صادر نشود خواه و ناخواه صادر نمى شود و هيچ فعلى از افعال انسان نيست كه بتوان گفت ، ممكن است صادر بشود و ممكن است صادر نشود ، پس هيچ گونه اختيار و آزادى براى انسان در اعمال و افعالش نيست ، زيرا ( اختيار ) امكان است و ( جبر ) ضرورت .
و چنان كه ديديم ، جهان ، جهان ضرورت است نه جهان امكان . به عبارت ديگر : همان طورى كه حركات اجرام بزرگ و كوچك اين جهان ، از اتم گرفته تا

46