همه علوم بشرى بايد شمرد .
دوم اينكه : براى هر حادثه ، علتى قائل شويم ، اما نظام اسباب و مسببات و اينكه هر علتى ، معلولى خاص ايجاب مى كند و هر معلولى از علت معين ، امكان صدور دارد را منكر شويم و چنين پنداريم كه در همه عالم و جهان هستى ، يك علت و يك فاعل بيشتر وجود ندارد و آن ذات حق است در اين صورت ، بايد فاعليت را منحصر در حق سبحانه دانست ، يعنى چنين پنداريم كه همه حوادث و موجودات ، مستقيما و بلاواسطه از او صادر مى شوند و اراده خدا به هر حادثه اى مستقيما وجداگانه ، تعلق مى گيرد و چنين فرض كنيم كه قضاء الهى ، يعنى علم و اراده حق به وجود هر موجودى ، مستقل است از هر علم ديگر و قضاء ديگر ، در اين صورت بايد قبول كنيم كه عاملى غير از خدا وجود ندارد ، علم حق در ازل تعلق گرفته كه فلان حادثه در فلان وقت ، وجود پيدا كند و قهرا آن حادثه در آن وقت وجود پيدا مى كند ، افعال و اعمال بشر نيز يكى از آن حوادث است . اين افعال و اعمال را مستقيما و بلاواسطه قضاء و قدر ، يعنى علم و اراده الهى به وجود مى آورد و اما خود بشر و قوه و نيروى او ، دخالتى در كار ندارند . اينها صرفا يك پرده ظاهرى و يك نمايش پندارى است .
اين نظريه ، همان مفهوم جبر و سرنوشت جبرى و اعتقادى است كه اگر در فرد و يا قومى پيدا شود ، زندگى آنها را تباه مى كند . اين نظر ، گذشته از مفاسد عملى و اجتماعى كه دارد ، منطقا و عقلا محكوم و مردود است ، زيرا از نظر براهين عقلى و فلسفى ترديدى در بطلان اين نظريه نيست . نظام اسباب و مسببات و رابطه على و معلولى بين حوادث ، غير قابل انكار است ، نه تنها علوم طبيعى و مشاهدات حسى و تجربى بر نظام اسباب و مسببات دلالت دارند ، بلكه در فلسفه الهى ، متقن ترين براهين بر اين مطلب اقامه شده است . به علاوه قرآن كريم نيز اصل عليت عمومى و

38