برخى از مستشرقين در بررسى عوامل انحطاط مسلمين ، از جمله به تعليمات و محتويات دين اسلام نظر مى كنند به مسائلى همچون قضاء و قدر ، شفاعت ، تقيه ، انتظار فرج ، زهد ، رضا و تسليم ، صبر ، آخرت گرايى و پرهيز از دنياگرايى اشاره مى كنند و اين را به عنوان تعليماتى كه انحطاط مسلمين از آنها ناشى شده است ، مطرح مى كنند .
اينجا طبعا اين سؤال مطرح مى شود كه اگر اعتقاد به اين امور از جمله اعتقاد به قضاء و قدر ، سبب ركود و انحطاط فرد و يا اجتماع مى شود ، پس چرا مسلمانان صدر اسلام اين طور نبوده اند ؟ آيا مى توان گفت آنها به اين امر عقيده نداشته اند ؟ آيا مسألة قضاء و قدر ، جزء تعليمات اوليه اسلام نبود و بعد در عالم اسلام وارد شد ؟
هم چنان كه بعضى از مورخين اروپائى گفته اند ؟ و يا اينكه حقيقتا اعتقاد به قضاء و قدر ، امرى است كه از متن اسلام سرچشمه مى گيرد ، اما اعتقاد آنها با اين امور به گونه اى نبوده است كه باعث انحطاط و عقب ماندگى شود ؟ حقيقت اين است كه اعتقاد مسلمانان صدر اسلام به گونه اى نبوده است كه به عنوان يك نيرويى باز دارنده و ارتجاعى قلمداد شود بلكه به كلى باعث رشد و تعالى و واقع بينى بيشتر آنها بوده است ؟
از آنچه گذشت روشن شد كه مسألة قضاء و قدر و جبر و اختيار هم يك مسألة كلامى و فلسفى است و هم يك مسألة عملى و اجتماعى و هم در رديف مسائل و مباحثى است كه مورد طعن و بد گويى مخالفين اسلام قرار گرفته است . از اين جهت طرح و بررسى اين بحث ، بسيار ضرورى وجدى است و بايد نظريه صحيح را هم از ديدگاه آيات و روايات و هم از ديدگاه عقل و منطق ، روشن كرد .
* * *

24