برنامه قاطع و غير قابل تخلف ، صورت نمى گيرد . و بنابراين ، بر انسان هيچ گونه جبر سرنوشت و قضاء و قدر حكومت نمى كند و انسان از حريت و آزادى و تسلط كامل بر مقدرات خويش برخوردار است ، يا اينكه فرض سومى در كار است و آن اينكه :
سرنوشت و قضاء و قدر در نهايت اقتدار و غير قابل تخلف ، بر سراسر وقايع و حوادث جهان ، حكمرانى مى كند و نفوذش بر سراسر هستى ، بدون استثنا گسترده است ، اما در عين حال اين نفوذ غير قابل تخلف و مقاومت ناپذير ، كوچكترين لطمه اى به حريت و آزادى بشر نمى زند ، اگر چنين است چگونه مى توان آن را توجيه كرد و توضيح داد ؟
اينجاست كه بعضى ، عنصر محول قضاء و قدر الهى را نسبت به افعال اختيارى انسان پذيرفته اند ولى اختيار حقيقى انسان را نفى كرده اند و برخى ديگر دايره قضاء و قدر را به امور غير اختيارى ، محدود كرده اند و افعال اختيارى انسان را خارج از محدوده قضاء و قدر شمرده اند . و گروه سومى در مقام جمع بين شمول قضاء و قدر نسبت به افعال اختيارى انسان و اثبات اختيار و انتخاب وى در تعيين سرنوشت خويش ، بر آمده اند و نظريه هاى گوناگونى را ابراز داشته اند .
بايد توجه داشت كه اين مسألة هر چند به اصطلاح يك مسألة متافيزيكى است و به فلسفه كلى و ما بعد الطبيعه مربوط است ولى از دو نظر شايستگى دارد كه اين مسألة الهى و فلسفى ، در رديف مسائل علمى و اجتماعى نيز قرار گيرد .
يكى از اين نظر كه طرز تفكرى كه شخص در اين مسألة پيدا مى كند ، در زندگى عملى و روش اجتماعى و كيفيت برخورد در مقابله او با حوادث مؤثر است . بديهى است كه روحيه و روش كسى كه معتقد است انسان موجودى است دست بسته و تأثيرى در سرنوشت خويش ندارد ، با كسى كه خود را حاكم بر سرنوشت خويش مى داند و معتقد است كه حر و آزاد آفريده شده است ، بسيار متفاوت است . در صورتى كه بسيارى از مسائل فلسفى اين گونه نمى باشند و در روحيه و عمل و روش

22