بر انسانهاى مسرور و شاد ، كمتر از انسانهاى گرفته و غمگين است و نسبت به سالخوردگان و جوانان نيز همين حكم را دارد .
آگاه باش كه اسباب مختلف در يكديگر تأثير مى گذارند و در برابر دواعى ، موانعى وجود دارد . گاهى مصادمات و موانع ، اسبابى را از مقاصد و جهاتى منصرف نموده و به سوى جهات و مقاصد ديگرى سوق مى دهند ، و گاهى نيز به كلى اسباب را از رسيدن به مقاصد باز مىدارند ، و همه اينها دليل بر اين است كه اراده تو پديده اى است مجبور و افعال تو نيز نتايج چنين اراده اى مى باشند .
نزديكترين تعبيرى كه مى توان اين مطلب را با آن بيان نمود به گونه اى كه با عقيده و خواهش تو ( كه طرفدار آزادى اراده مى باشى ) نيز مطابق باشد ، اين است كه بگوييم اگر اراده پديده مجبور نيست ، ولى بسان مجبور و موجب است و اگر اين چنين نبود كه عنوان اجبار و جبرى بودن بر معنايى ناخوشايند منطبق مى گردد ، حكم مى كردم كه تو مجبورى ، و اگر مجبور نباشى ، مانند آن و در حكم مجبور مى باشى .
فرق چندانى ميان باطل نمودن اعتقاد به قدر كه تو آن را نفى مى كنى و ابطال نمودن دواعى مسلط بر صوارف كه تو آن را اثبات مى كنى ، وجود ندارد ، زيرا اگر فرد خطا كار با استناد و اعتقاد به قدر معذور است ، كسى كه دواعى بر گناه او را به خطا سوق داده است نيز معذور يا در حد معذور خواهد بود ، حتى اگر كارهاى خداوند را با كارهاى انسانها بسنجيم نيز بايد گفت : انسان كريم هيچ گاه گناهكار معذور و يا آنكه در حكم معذور است را مؤاخذه نمى كند . در اين صورت ، آيا مى توان نظريه وعيد و حكم به خلود گناهكاران در عذاب را به خداوند نسبت داد و اگر جبروت الهى را از مقايسه با اعمال خود ، منزه مى دانيم پس چه چيز موجب اين گرديده كه خود را از اميد به غفران الهى ، محروم ساخته و خلود گناهكاران در عذاب را واجب بدانيم ؟

215