آن هر نوع اراده اى كه باشد ، در حقيقت برخاسته از شوق است . بلكه بايد دانست كه هر اراده و اختيارى ابتدا و آغازى دارد و آنچه كه داراى آغاز است ، سببى دارد ، و آنچه داراى سبب است از آنچه كه بالفعل سبب است پديد مى آيد ، و آنچه كه سبب بالفعل است موجب است ، و اگر وصف ايجاب ، قوام نگيرد ، وصف سببيت بالفعل نيز منحل خواهد شد . بنابراين منشأ اراده ها اسبابى است كه همگى داراى صفت ايجاب بوده و جواز و امكان در آنها راه ندارد و اينها همان دواعى افعال انسان است . آنگاه كه اين دواعى ، بر موانع چيره گشته و همه چيز با آن هماهنگ گردد ، از هر طرف عزم و تصميم را احاطه مى نمايد و قوه عزم هم هيچ درنگ را روا نداشته و اراده ها در تسخير او قرار گرفته و او اعمال آنها را تنفيذ مى كند ، و چه بسا كارى كه تو به فرجام آن آگاه بوده و در آغاز ، در دفع آن قادر بوده اى ولى آنگاه كه در برابر آن قرار گرفته اى ، گويا قيد و بندهايى دستها و پاهاى تو را بسته و گويا زبانت از فرياد برآوردن ، بسته شده و در نتيجه تو براى ترك آن هيچ اقدامى نكرده و فريادى بر نياورده اى ، بلكه تسليم آن امر گرديده و آن را انجام مى دهى . آيا اين امر بدون اسبابى كه قدر الهى آنها را تربيت مى كند ، تحقق مى پذيرد ؟ اينها معانى دقيقى است كه آثار و نشانه هاى آن اندك است و در قوه ذكر نمى ماند و اگر آنها را در ميان گمشده هاى حافظه خود به دست آورى ، خواهى گفت : چيزى جز نتيجه ذهن يا خوش باورى نيست ، ولى نمى دانى كه و هم به تو خيانت كرده و قفل ذكر و فكر تو گشوده نشده است .
پاسخ به يك اشكال اگر كسى درصدد معارضه بر آمده و اراده آفريدگار متعال را يادآور شود ( كه مستند به دواعى و اسباب نمى باشد ) بايد بداند كه اراده الهى به هيچ وجه با اراده مورد بحث ما ( اراده انسان ) قابل مقايسه نيست . كيست كه با اين رأى مساعدت

213