اين اعدام را وجودات گرفته باشد ؟
پاسخ به اين سؤال از دقت در ويژگيهاى ذاتى جهان طبيعت به دست مى آيد .
توضيح آنكه : تأثير و تأثر موجودات مادى در يكديگر و تغيير و تحول و تضاد و تزاحم ، از ويژگيهاى ذاتى جهان مادى است ، به گونه اى كه اگر اين ويژگيها نمى بود ، چيزى به نام ( جهان مادى ) وجود نمى داشت .
به ديگر سخن : نظام على و معلولى خاص در ميان موجودات مادى ، نظامى است ذاتى كه لازمه سنخ وجودهاى مادى مى باشد . پس يا بايد جهان مادى با همين نظام به وجود بيايد و يا اصلا به وجود نيايد . اما علاوه بر اينكه فياضيت مطلقه الهى اقتضاى ايجاد آن را دارد ، ترك ايجاد آن ، خلاف حكمت نيز هست ، زيرا خيرات آن به مراتب بيش از شرور بالعرضش مى باشد ، بلكه تنها كمالات وجودى انسانهاى كامل ، بر همه شرور جهان برترى دارد .
از يك سوى ، پديد آمدن پديده هاى نوين در گرو نابود شدن پديده هاى پيشين است . و همچنين بقاى موجودات زنده به وسيله ارتزاق از نباتات و حيوانات ديگر تأمين مى شود . و از سوى ديگر : كمالات نفسانى انسانها در سايه تحمل سختيها و ناگواريها حاصل مى گردد . و نيز وجود بلاها و مصيبتها مايه بيدارى از غفلتها و پى بردن به ماهيت اين جهان و عبرت گرفتن از حوادث مى شود .
انديشيدن درباره تدبير نوع انسان ، كافى است كه به حكيمانه بودن اين نظام پى ببريم ، بلكه انديشيدن پيرامون يكى از شئون تدبير وى ، يعنى موت و حياتش نيز كفايت مى كند ، زيرا اگر قانون مرگ و مير بر انسانها حاكم نبود ، علاوه بر اينكه به سعادتهاى اخروى ، نايل نمى شدند و نيز از مشاهده مرگ ديگران ، عبرت نمى گرفتند ، اساسا آسايش دنيوى هم به هيچ وجه براى آنان ميسر نمى گشت ، مثلا اگر همه انسانهاى پيشين ، امروز زنده بودند ، پهنه زمين براى مسكن آنان هم كفايت

140