نيايد كه سلسله علل و معلولات جهان ، منحصر است به امور مادى و محسوس [1] .
در اخبار و رواياتى كه از رسول اكرم ( صلى الله عليه وآله ) با ائمه اطهار ( ع ) رسيده است ، مطلبى با اين مضمون به چشم مى خورد : ( اگر قضاء و قدر بيايد ، اسباب و علل مخصوصا عقل و قوه تدبير انسان ، از كار مى افتد ) . اين مطلب در ادبيات فارسى و عربى ، به همين مضمون ، منعكس است .
در ( جامع الصغير ) چندين حديث در اين معنا از رسول اكرم نقل مى كند ، از آن جمله :
( ان الله اذا اراد امضاء امر نزع عقول الرجال حتى يمضى امره فاذا امضاه رد اليهم عقولهم ووقعت الندامة ) [2] .
يعنى : ( هرگاه خدا بخواهد كارى به انجام رسد ، خردهاى مردم را از آنها جدا مى كند تا وقتى كه امر خود را به انجام رساند . همين كه به انجام رساند ، خردهاى آنان را به آنها باز مى گرداند و در اين وقت است كه پشيمانى صورت مى گيرد ) .
در تحف العقول از امام رضا - عليه السلام - روايت شده است :
( اذا اراد الله سلب العباد عقولهم فانفذ امره وتمت ارادته فاذا انفذ امره ردالى كل ذى عقل عقله فيقول كيف ذا ؟ و من اين ذا ؟ ) . [3] ( هرگاه خدا چيزى را بخواهد ، عقلهاى بندگان را از آنها سلب مى كند و حكم خود را اجرا مى كند و خواسته خود را به پايان مى رساند ، همين كه حكم خود را اجرا كرد ، عقل هر صاحب عقل را به او بر مى گرداند آنگاه او مرتب مى گويد :
چگونه شد كه اين كار شد ؟ از كجا اين كار صورت گرفت ؟ ) .

[1] - انسان و سر نوشت ، ص 57 ( چاپ جامعه مدرسين ) .
[2] - به نقل از : كتاب انسان و سر نوشت ، ص 58 ( چاپ جامعه مدرسين ) .
[3] - تحف العقول ، ص 442 .

126