همچنين صدقات و احسانها يكى ديگر از عوامل و مظاهر قضاء و قدر است كه از مجارى معنوى ، در تغيير و تبديل سرنوشتها ، مؤثر هستند .
بطور كلى ، گناه و طاعت ، توبه و پرده درى ، عدل و ظلم ، نيكوكارى و بد كارى ، دعا و نفرين و امثال اينها از امورى مى باشند كه در سرنوشت بشر ، از نظر عمر ، سلامت و روزى ، مؤثر مى باشند . امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : ( من يموت بالذنوب اكثر ممن يموت بالاجال و من يعيش بالاحسان اكثر ممن يعيش بالاعمار ) [1] يعنى : ( عدد كسانى كه به واسطه گناهان مىميرند ، از كسانى كه به واسطه سر آمدن عمر ، مىميرند بيشتر است . و عدد كسانى كه به سبب نيكوكارى ، زندگى دراز مى كنند ، از كسانى كه با عمر اصلى خود ، زندگى مى كنند ، افزون تر است ) .
مقصود حديث اين است كه ( گناهان ) ، اجل را تغيير مى دهند و احسانها و نيكو كاريها ، عمر را زياد مى كنند ، يعنى با اينكه ( اجل وعمر ) به حكم قضاء و قدر الهى ، تعيين شده اند و اين امور ، عامل تغيير و تبديل قضاء و قدر مى باشند . و البته - چنان كه قبلا گفته شد - خود اين تغيير هم ، به قضاء و قدر الهى است .
ما در اينجا نمى توانيم به بررسى كيفيت تأثير امور معنوى ، در امور مادى بپردازيم و مجارى على و معلولى اين قضيه را نشان بدهيم . در اينجا نظرات فلسفى دقيقى كه با تعبيرات مذهبى نيز كاملا سازگار است اظهار شده ، و همچنين در مقام بيان شرايط تأثير علل معنوى نيستيم كه مثلا دعا يا صدقات و همچنين ظلم و ستم و پايمال كردن حقوق در چه شرايطى عكس العمل هايى ايجاد مى كند . شايد توضيح و شرح اين مطلب با توجه به قضايا ، مشهودات و تجربياتى كه افراد بشر دارند ، كتابى پر حجم را تشكيل دهد .
مقصود ما فقط تذكر اين نكته بود كه از مثالهايى كه گفته شد ، اين توهم پيش

[1] - بحار الانوار ( چاپ جديد ) ج 5 ، ص 140 .

125