مشروط است به وقوع و تحقق آن علتى كه آن سرنوشت را در دست دارد . بديهى است كه در ميان علل و شرايط گوناگون ، بعضى صورت وقوع پيدا مى كنند و برخى نه .
و باز واضح است ، علت اينكه بعضى از علل و شرايط وجود پيدا مى كنند و بعضى نه ، اين است كه علل و شرايط آن علل ، موجود بوده است ، و علت اينكه آن علل و شرايط ديگر وجود پيدا نكرده اند ، اين است كه علل و شرايط آن علل ، موجود نبوده ، و همينطور علل و شرايط درجه سوم و چهارم . .
مقدرات حتمى ، يعنى مقدراتى كه در چنگ علل و شرايطى هستند كه آن علل و شرايط وجود پيدا مى كنند .
و اما مقدرات غير حتمى يعنى مقدراتى كه در دست علل و شرايطى مى باشند كه زمينه وجود براى آنها پيدا نمى شود . فرض كنيم شخص معينى از لحاظ ساختمان جسمى ، استعداد دارد كه اگر حفظ الصحه را رعايت كند ، صد و پنجاه سال عمر كند ، ولى اگر رعايت نكند عمر او به نصف تقليل پيدا مى كند . مقدر او چنين است كه اگر رعايت حفظ الصحه بكند ، صد و پنجاه سال عمر كند و اگر نكند ، هفتاد و پنج سال . آنگاه آن شخص ، رعايت نكرد و در هفتاد و پنج سالگى مرد . پس براى اين شخص ، دو عمر ، تقدير شده و هر دو مشروط بوده است ، ولى شرط يكى ، محقق شده و شرط ديگر ، تحقق نيافته است .
آن تقديرى كه شرطش واقع شده و صورت واقع به خود گرفته ، قضاء و قدر حتمى است ، و آن كه شرطش واقع نشده ، قضاء و قدر غير حتمى است .
در مقابل تمثيل ، اين دو تقدير ، مانند دو قانون است درباره يك نفر در زمينه دو شرط مختلف ، مثلا قانون حكم مى كند كه اگر متهم ، به جرم خود اقرار كند ، مجازات مربوطه اجرا شود ، و اگر اقرار نكند و دلائل ديگرى هم عليه او نباشد ، آزاد گردد . حالا اگر متهم اقرار كرد ، قهرا مجازات اجرا مى شود . قانون در باره اين شخص ، از جنبه اينكه اگر اقرار كرد ، بايد مجازات شود ، قطعيت و حتميت

115