اگر از اين بيمار دو پزشك ، عيادت كرده باشند و تشخيص و نسخه شان مخالف يكديگر باشد ، يعنى يك نسخه ، مفيد و شفابخش بيمار ، و نسخه ديگر ، مهلك و كشنده باشد ، بايد گفت دو سرنوشت مختلف در انتظار اين بيمار است و از آن نظر كه از جانب بيمار ، هم امكان انتخاب اين نسخه موجود است و هم امكان انتخاب آن نسخه ، پس از نظر بيمار ، هىچكدام از اين دو سرنوشت ، حتمى نيست .
گو اينكه بالأخره يكى از آنها را انتخاب خواهد كرد و انتخاب آن بستگى به يك سلسله علل آشكار و پنهان دارد ، ولى اين جهت ، موجب سلب اين امكان نمى گردد ، يعنى در عين اينكه يكى بالخصوص انتخاب مى شود ، امكان اينكه انتخاب نشود و به اصطلاح امكان استعدادى انتخاب نسخه مخالف ، موجود و محفوظ بوده است .
پس سرنوشتهاى گوناگون در كار است و اين سرنوشتها مى توانند جانشين يكديگر بشوند ، جانشين شدن آنها نيز به حكم سرنوشت است . على هذا اگر كسى بيمار بشود و دارو بخورد و نجات پيدا كند ، به موجب سرنوشت و قضاء و قدر است . و اگر دارو نخورد و رنجور بماند و يا داروى زيان بخش بخورد و بميرد ، باز به موجب سرنوشت و قضاء و قدر است . و اگر هم از محيط بيمارى ، دورى گزيند و مصون بماند ، باز به حكم سرنوشت و قضاء و قدر است . بالأخره هر چه انجام دهد ، نوعى سرنوشت و قضاء و قدر است و نمى تواند از حوزه قضاء و قدر بيرون بماند . مولوى مى گويد :
همچنين تأويل قد جف القلم * بهر تحريض است بر شغل اهم پس قلم بنوشت كه هر كار را * لايق آن هست تأثير و جزا كژ روى جف القلم ، كژ آيدت * راستى آرى ، سعادت زايدت چون بدزدد ، دست شد ، جف القلم * خورده باده ، مست شد ، جف القلم

112