نور ، و آفتى هم بر او برخورد نكند ، از زمين مى رويد و رشد مى كند و بسرحد كمال مى رسد ، و اگر يكى از عوامل رشد و كمال ، كسر شود يا آفتى برسد ، به آن حد نخواهد رسيد . براى يك ماده طبيعى ، هزارها ( اگر ) وجود دارد ، اگر چنين بشود چنان مى شود و اگر چنان بشود چنين مى شود ، يعنى اگر مواجه با فلان سلسله از علل شود ، چنين مى شود و اگر با فلان سلسله ديگر مواجه گردد ، چنان مى گردد .
در مجردات كه بيشتر از يك نحو نمى توانند وجود داشته باشند و تحت تأثير عوامل مختلف قرار نمى گيرند ، قضاء و قدر ، حتمى و غير قابل تبديل است ، زيرا با بيش از يك سلسله علل ، سر و كار ندارند و سرنوشت معلول با علت است ، پس يك سرنوشت بيشتر ندارند . و چون امكان جانشين شدن سلسله اى از علل به جاى اين سلسله نيست ، پس سرنوشت آنها حتمى است .
اما در غير مجردات كه امكان هزاران نقش و رنگ را دارند و تحت قانون حركت مى باشند ، همواره بر سر دو راهيها و چهار راهها مى باشند ، قضاء و قدرهاى غير حتمى وجود دارد ، يعنى يك نوع قضاء و قدر ، سرنوشت آنها را معين نمى كند ، زيرا سرنوشت معلول در دست علت است ، و چون اين امور با علل مختلف سروكار دارند ، پس سرنوشتهاى مختلف در انتظار آنهاست و چون هر سلسله از علل را در نظر بگيريم ، امكان جانشين شدن يك سلسله ديگر در كار هست ، پس سرنوشت آنها غير حتمى است ، به هر اندازه كه ( اگر ) درباره آنها صحيح است قضاء و قدرهاست و امكان تغيير و تبديل وجود دارد .
اگر كسى به نوعى بيمارى مبتلا باشد ، ناچار علت خاصى سبب رنجورى او شده و اين سرنوشت خاص ، از آن علت ناشى شده است . حالا اگر اين بيمار ، دارو بخورد ، دارو علت ديگرى است و سرنوشت ديگرى همراه دارد ، با خوردن دارو ، بيمارى از ميان مى رود ، يعنى سرنوشت بيمار ، تغيير مى كند .

111