فرع محسوسات جزئى است . بنابراين محسوسات اصل اعتقادات است و صحّت فرع منوط بر صحت اصل است و اشكال در اصل ، اشكال در فرع خواهد بود . اشاعره كه امروز تمامى حنفيه ، شافعيه ، مالكيه و حنابله را - به جز اندكى از فقهاى ماوراء النهر - در بر مىگيرد ، قضاياى محسوس را آنگونه كه خواهد آمد ، انكار كرده‌اند . از اين انكار ، انكار معقولات كلى كه فرع محسوسات است و انكار علوم اكتسابى لازم مىآيد و اين عين سفسطه است .
فضل مىگويد :
بدان كه مباحث آغازين كتاب او ، تماما به بحث رؤيت خدا بر مىگردد كه بين اشاعره ، معتزله و عده اى از اماميه كه پيرو آنانند و ديگران ، مورد اختلاف است . اشاعره آن را جايز و معتزله آن را انكار كرده‌اند ، كه به يارى خداوند متعال به زودى به طور آشكار خواهيد ديد . وى مسئلهء اوّل را به بيان ادراك اختصاص داده ولى از باب اطلاق عام و اراده خاص بدون قيام قرينه و اراده مجاز ، از آن ارادهء رؤيت كرده است . اين اوّلين اشتباه او است . به اين دليل گفت : « از آنجا كه ادراك ، آشكارترين و شناخته ترين چيزها است و اشيا به وسيله آن شناخته مىشوند - چنانكه خواهد آمد - و از آنجايى كه در اقوال آنان مطالب عجيب و غريبى در اين باره آمده ، لازم ديديم كه ابتدا اين بحث را عنوان نماييم . » زيرا - چنانكه خواهد آمد - اقوال عجيب و غريب آنان ، به زعم وى در باب رؤيت است و نه در مطلق ادراك . زيرا اشاعره با معتزله در مطلق ادراك بحثى ندارند . بنابراين ثابت گرديد كه ادراك را به صورت مطلق بيان نموده ، ولى از آن ارادهء رؤيت كرده است : اين اشتباه است . زيرا عام دلالتى بر خاص ندارد . از طرف ديگر ، اينكه گفت : « ادراك ، آشكارترين و شناخته ترين چيزها است و اشيا به وسيله آن شناخته مىشوند . » كلام بىمعنايى است . زيرا اگر منظورش اين است كه رؤيتى كه وى از ادراك اراده كرده ، آشكارترين و شناخته ترين چيزها به لحاظ محقق و ثابت بودن آن است ، بايد دانست كه ما اين را قبول نداريم . زيرا بسيارى از اجسام و اعراض مانند رؤيت ، شناخته شده و محقق الوجود هستند و اگر منظورش اين است كه احساسى كه همان رؤيت است ، نسبت به ديگر محسوسات شناخته تر است ، بايد دانست كه هر حسى نسبت به متعلق خود همين وضع را دارد . پس اين شناخته تر بودن رؤيت از كجا بدست آمده است ؟ خلاصه آنكه اين عبارت از نظر ما بى معنى است .
اما اينكه گفت : « خداوند متعال نفس انسانى را در آغاز آفرينش ، ضرورتا خالى از

98