* ( « وَما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِه الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلى أَعْقابِكُمْ » ) * [1] اين آيهء مباركه دلالت دارد كه صحابه پس از رحلت رسول اكرم ( ص ) از اسلام بر مىگردند . زيرا استفهام خداوند سبحان ، استفهام حقيقى نيست . زيرا اگر استفهام حقيقى باشد ، مستلزم جهل خداوند خواهد بود ، بلكه استفهام انكارى و يا توبيخى است كه هر دو مقتضى وقوع است . از همين جهت است كه با لفظ گذشته آورد تا بر تحقّق آن متذكَّر شود . زيرا خداوند متعال از عاقبت كارشان آگاه است و صحيح نيست كه در اين آيه ، منظور خصوص اعرابى باشند كه به گمان اهل سنت مرتد شدند مثل : مالك بن نويره و ديگران ، زيرا آيه مربوط است به شكست خوردگان جنگ احد كه مهاجرين و انصار باشند .
اگر اشكال شود كه : منظور آيه ، انكار اصحاب در چيزى است كه خداوند مىدانست در واقعهء احد قصد بازگشت به گذشتهء خود را داشتند - چنانكه از بعضى از آنان روايت شده كه قصد داشتند ، به دين يهود و نصارى در آيند ، كما اينكه اين مطلب هم در جاى خود خواهد آمد - پس بر بازگشت پس از مرگ پيامبر ( ص ) دلالت ندارد .
در پاسخ مىگويم : اگر هم اين مطلب مسلَّم باشد ، همين در بيان مقصود ، كافى است .
زيرا اينان ، گروهى هستند كه در جنگ احد حضور داشتند جز گروهى اندك - و نه اكثريت غالب - كه بر عدم بازگشت آنان اتفاق نظر وجود دارد از ميان آنان خارج نشوند .
زيرا در اين صورت انكار بر شكست خوردگان ، به نحو عموم و لو عموم عرفى ، نادرست است . دربارهء اين آيه ، مطالب ديگرى هم هست كه - ان شاء الله تعالى - در اوّل مباحث امامت خواهد آمد .
از اخبار و روايات هم ، اخبار مربوط به حوض است كه بر ارتداد اصحاب جز عده اى اندك دلالت دارد . مثل روايتى كه بخارى در باب الحوض از ابو هريره نقل كرده كه :
« رسول خدا ( ص ) گفت : در حالى كه من ايستاده‌ام گروهى مىآيند ، تا اينكه آنان را مىشناسم ، در همين هنگام مردى از بين من و آنان بيرون مىآيد و مىگويد : بيائيد .
مىگويم : به كجا ؟ مىگويد : به خدا سوگند ، به سوى آتش . مىگويم : چرا ؟ ! مىگويد : آنان بعد از تو مرتد شدند و به قهقرا برگشتند . سپس گروهى ديگر مىآيند تا اينكه آنان را مىشناسم . مردى از بين من و آنان بيرون مىآيد و مىگويد : بيائيد . مىگويم : به كجا ؟
مىگويد : به خدا سوگند ، به سوى آتش . مىگويم : چرا ؟ مىگويد : آنان پس از تو مرتد

[1] آل عمران / 144 .

89