كارهاى زشت متألم قرار مىدهد يا اگر گناهى نداشته باشد ، درجه اش را بالا مىبرد ، اما نه بر طريق وجوب . ما بطلان عوض در افعال خداوند متعال را پيش از اين بيان كرديم .
تعذيب كودكان ، پيامبران و اوليا ، فوايدى دارد كه به خودشان برمىگردد از قبيل : بالا بردن درجات ، از بين بردن سيئات ، چنانكه در احاديث صحيح بدان اشاره شده است . ليكن بر سبيل جريان عادت خداوند و نه بر سبيل وجوب . پس ظلم و ستمى از آن لازم نمىآيد .
اما ادعاى علم ضررى به اينكه اگر انسان حيوانى را بدون عوض عذاب كند ، ظالم خواهد بود ، قياس فاسدى است . زيرا بشر به آنچه كه حق او نيست در حيوان تصرف مىكند و حال اينكه خداوند مالك مطلق است و هر گونه بخواهد در ملك خود تصرف مىكند . ما هم وقوع جزا و منافع را منع نمىكنيم ليكن وجوب آن را قبول نداريم . ما مىگوييم : هر كس معتقد است كه بر خداوند متعال واجب است از آلام عوض دهد ، آن موقع كه در روز قيامت نزد پروردگارش حاضر مىشود و جلال الهى و عظمت ربّانى و تصرف مطلقى را كه در ملك و ملكوت دارد ، خصوصا روز قيامت كه در آن گفته مىشود : * ( « لِمَنِ الْمُلْكُ الْيَوْمَ لِلَّه الْواحِدِ الْقَهَّارِ » ) * [1] ، را مىبيند . آيا از خداوند شرم نمىكند كه در دنيا معتقد بوده كه با خداوند متعال تجارت مىكرد ، همچون تاجر و عاملى كه كارها را كرده ، الآن جزاى واجب بر خداوند متعال را مىخواهد و در آن مشهد عظيم مدعى مىشود و به خدا مىگويد : تو در دنيا مرا عذاب و اذيّت كردى ، الآن تو را رها نمىكنم تا عوض آن را از تو بگيرم ، زيرا بر تو واجب است كه عوض آن را به من بدهى ! پس خدا مىگويد : اى بندهء بد ، من تو را آفريدم و چقدر نعمت به تو دادم ، آيا گمان مىكنى كه با تو معامله مىكردم كه حالا بر من عوض واجب باشد ؛ اين بندهء بدكردار را به آتش داخل كنيد . پس مىگويد : ابن مطهر حلَّى كه امام من بود و من الآن از او دورى مىجويم ، اينگونه به من آموخت . پس خداوند مىگويد : همگى را به آتش داخل كنيد كه * ( « كَذلِكَ يُرِيهِمُ الله أَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَيْهِمْ وَما هُمْ بِخارِجِينَ مِنَ النَّارِ » ) * [2] و خداوند آگاهتر است و او است راستگوترين گويندگان .
من مىگويم :
معتزله اصول فراوانى دارند كه در آن با عقل و نقل مخالفت كرده‌اند . مثل اين عقيدهء آنان كه مىگويند : امامت به انتخاب امّت است . همينطور اصول فراوانى دارند كه عقل و

[1] . غافر / 16 .
[2] . بقره / 167 .

440