* ( « أَ وَلا يَرَوْنَ أَنَّهُمْ يُفْتَنُونَ فِي كُلِّ عامٍ مَرَّةً أَوْ مَرَّتَيْنِ ثُمَّ لا يَتُوبُونَ وَلا هُمْ يَذَّكَّرُونَ » ) * [1] اين نوع از آلام ، عوض ندارد . يا هم بر وجه ابتدا است . اين با دو شرط از خداوند متعال حسن است .
شرط اوّل - مشتمل بر نوعى مصلحت براى خود فرد يا ديگران باشد كه خود نوعى لطف است . زيرا اگر چنين نبود ، كار خداوند عبث مىشد و حال اينكه خداوند متعال منزه از عبث است .
شرط دوّم - در مقابل الم و صدمه براى متألم عوضى باشد كه بر الم فزونى داشته باشد .
چنانكه اگر الم و عوض بر بنده عرضه شود ، الم را انتخاب كند . در غير اين صورت ظلم و جور خداوند سبحان بر بنده خواهد بود . زيرا آزار رساندن به حيوان و تعذيب آن بر غير گناه و بدون فايده اى كه به او برسد ، ظلم است و جور ، و اين از خداى متعال محال است .
اشاعره در اين باره با اماميه مخالفت كرده‌اند . لذا جايز دانسته‌اند كه خداوند بنده اش را به انواع الم بدون ارتكاب هيچگونه جرم يا گناهى و بدون غرض و غايت و بدون عوضى ، عذاب كند و نيز كودكان و پيامبران و اوليا را بدون فايده و بدون هيچگونه عوضى ، عذاب نمايد . با اينكه علم ضرورى داريم كه هر كس از افراد بشر چنين كارى كند ، عقلا او را ظالم ، سفيه و ستمگر خوانند . پس چگونه براى انسان جايز است كه به خداوند متعال مثل چنين نقايصى نسبت دهد و از خدايش نترسد ؟ چگونه از خداى خود شرمنده نشود هنگامى كه در پاسخ فرداى قيامت فرشتگان كه از او مىپرسند : آيا كسى را بدون گناه عذاب كردى و در مقابل ، عوضى كه او را راضى كند ، ندادى ؟ بگويد : بلى ، چنين مىكردم ؟ ! حال كه چنين است چطور به خدايت چيزى نسبت دادى كه براى خودت هم راضى نمىشوى ؟
فضل مىگويد :
بدان كه اعتقاد به اعواض ، مذهب معتزله است و در اين عقيده با هم اختلافات سخيفى دارند كه بر فساد اين اصل دلالت مىكند و در كتابهاى آنان آمده است . امّا اشاعره عقيده دارند كه چيزى بر خداى متعال واجب نيست ، نه عوض بر الم و نه غير آن . زيرا خداوند هر گونه بخواهد در ملك خود تصرف مىكند . عوض بر كسى واجب است كه در ملك غير تصرف مىكند . بلى عادت خداوند بر اين جارى شده كه الم را كفّاره گناهان و

[1] . توبه / 126 .

439