اصطلاح و تسميه هيچ اثرى ندارد . چه بحث مصنّف در صدور است كه گوينده گفتار اوّل آن را قبول دارد . بنابراين چنين بر آن ايراد گرفت كه اگر صدور آن دو از بنده جايز باشد ، صدور اصل فعل هم از او جايز خواهد بود . . . .
اما اينكه گفت : « ياران او عقيده دارند كه اراده از جمله چيزهايى است كه خداوند در بنده خلق مىكند . » اگر منظورش اين است كه شايد خداوند متعال آن را خلق كند ، اعتقاد بدان به گفتهء ما ضرر نمىرساند و اگر منظورش اين است كه دائما خداوند آن را خلق مىكند ، در اين صورت بر ما دروغ بسته است . چگونه چنين چيزى ممكن است و حال اينكه پيش از اين گذشت كه بنده از لحاظ وجود و عدم قادر و فاعل اراده است و لو به جهت قدرت بر اسباب آن .
اما اينكه خداوند را به جهت اينكه مصنّف اقرار دارد كه بعضى از افعال بنده از جمله چيزهايى است كه خداوند متعال خلق مىكند ، سپاس و حمد گفت ، خنده دار است و مضحك . زيرا از گفتار مصنّف به دست نمىآيد كه او معتقد شده كه ارادهء بنده ، صادر از خداوند متعال است ، اگر خلاف آن به دست نيايد ، لا اقل اين عقيده به دست نمىآيد و مجرد اعتقاد يارانش بدان ، اگر هم مسلَّم باشد ، مستلزم عقيده مصنّف بدان نيست . زيرا اين عقيده از اصول اين نيست . از اين گذشته عقيدهء به اينكه بعضى از افعال ما مخلوق خداوند متعال است ، با مذهب ما منافاتى ندارد . زيرا نزاع بين ما و اشاعره در ايجاب كلى است . چه آنان مىگويند : تمامى افعال بندگان مخلوق خداوند متعال است امّا به عقيده ما چنين نيست . لذا منافاتى با ايجاب جزئى ندارد .
معناى اينكه خصم گفت : « ليكن ممكن است آن را چنين دفع كند . . . » اين است كه ممكن است مصنّف چنين پاسخ دهد كه اراده و اختيار محل نزاع نيست . زيرا نزاع در افعال اختيارى است و حال اينكه اراده و اختيار ، به اختيار بنده صادر نمىشود . در پاسخ وى مىگوييم : مصنّف چنين پاسخ نمىدهد . زيرا اراده از نظر مصنّف فعل اختيارى يعنى از آثار قدرت بنده است . بلكه به اشتباه خصم پاسخ مىدهد كه گمان كرده اراده از نظر ما ، از افعال خداوند متعال است . چنانكه ديديد .
اگر منظورش از اينكه گفت : « اين عين مكابره است كه گفته شود : اختيار فعل اضطرارى است . » انكار فعل بودن اختيار است ، بنابر آنچه كه در معناى فعل دانستيد ، اشتباه است و اگر منظورش ادعاى اين است كه اختيار مسبوق به اختيار مىباشد ، تسلسل بر او لازم مىآيد و اگر منظورش اين است كه اختيار از آثار قدرت بنده است ، كه

407