مقدور را واجب نمىكند بلكه از آن جهت كه كسب است ، اتصاف فاعل را بدان مقدور موجب مىشود . از اين بابت مرجعى است براى اختلاف اضافات . مثل اينكه فعل ، طاعت باشد يا معصيت ، حسن باشد يا قبيح . اتصاف فاعل به قبيح ، به واسطهء قصد و اراده فاعل است بر خلاف خلق قبيح كه منافاتى با مصلحت و عاقبت پسنديده ندارد و چه بسا كه شامل آنها هم باشد . خلاصه كلام را مطلبى قرار مىدهيم كه حجة الاسلام ( غزالى ) بدان اشاره كرده است : « از آنجايى كه جبر محض بالضروره باطل مىباشد و از سوى ديگر با دليل ثابت شده كه بنده خالق افعال خويش است ، واجب است كه راه ميانه را در اعتقاد در پيش گرفت و آن اينكه افعال بندگان از لحاظ اختراع ، مقدور قدرت خداوند متعال است و از لحاظ ديگر كه عبارت باشد از تعلق ، مقدور قدرت بنده و در مذهب ما از تعلق به اكتساب تعبير مىشود . . . . تا اينكه مىگويد : پس حركت بنده به اعتبار نسبت آن به قدرت بنده كسب و به اعتبار نسبت آن به قدرت خداوند متعال خلق ناميده مىشود . بدين ترتيب حركت ، خلق پروردگار است و وصف بنده و كسب او است . قدرت بنده ، خلق پروردگار و وصف بنده است ولى كسب او نيست . » از اين جهت كلام را با ذكر مطلب منقول از شرح مقاصد به درازا كشيديم تا وضع بزرگان آنان را بشناسيد تا چه رسد به مثل اين خصم كوچك . در بطلان اين سخنان همين قدر كافى است كه در آن دقت نظر شود . گذشته از اين ، كسب به هر معنايى كه تفسير شود ، اگر فعل خداوند متعال باشد و نه فعل بنده ، فايده اى در اثبات آن نيست و اگر اثر بنده باشد ، پس با عقيدهء خود مخالفت كرده‌اند و موجبى براى اثبات آن و انكار تأثير بنده در فعل نخواهد بود . اگر نبود كه قصد ما بر ردّ خصم تعلق گرفته است ، بهتر آن بود كه از مثل او صرف نظر كنيم ولى چاره اى جز ردّ او نداريم . پس مىگوييم :
اينكه گفت : اراده از جمله صفات است ، سخن درستى است . خواه منظورش از صفات ، مقولهء كيف باشد و خواه آنچه كه جهت تلبس و نه حدوث ، در آن ملحوظ شده است ليكن منافاتى ندارد كه به اعتبار حدوث ، اراده هم فعل باشد . از اين جهت است كه متكلمان مىگويند : خداوند متعال فاعل عدل ، رحمت و مغفرت است ، بدين اعتبار كه از او حادث شده‌اند و خداوند بدانها موصوف است ، بدين اعتبار كه بدانها متلبس است .
پس اينكه مصنّف گفت : « اراده بنده از جملهء افعال او است » درست مىباشد . به علاوه

406