من مىگويم :
شايسته است كه در اينجا بعضى از مطالب شرح مقاصد را بياوريم تا صدق مصنّف در مطالبى كه از آنان نقل كرده ، براى شما روشن شود . شارح مقاصد پس از بيان اينكه فعل بنده فقط به قدرت خداوند واقع مىشود و بنده كاسب است ، مىگويد :
چاره اى نداريم جز بيان معناى كسب تا اين كه مىگويند كسب ، اسم بىمسمّايى است ، دفع شود . بعضى از اهل سنت به بيان اين نكته اكتفا كرده‌اند كه ما از راه برهان مىدانيم كه خالقى غير از خداوند متعال وجود ندارد و تأثيرى نيست مگر از آن قدرت قديم ، و بالضروره مىدانيم كه قدرت حادث بنده به بعضى از افعال او مثل صعود ، تعلق مىگيرد . و به بعضى ديگر مثل سقوط تعلق نمىگيرد . پس اثر تعلق قدرت حادث ، كسب ناميده مىشود ، اگر چه حقيقت آن معلوم نيست .
امام رازى مىگويد : « كسب عبارت است از صفتى كه با قدرت بنده بر فعل وى كه به قدرت خداوند متعال حاصل شده است ، بدست مىآيد . بطور مثال نماز و قتل ، هر دو حركت است و تمايز آن دو در اين است كه يكى طاعت است و ديگرى معصيت ، و ما به التمايز غير از ما به الاشتراك است . اصل حركت به قدرت خداوند متعال است و خصوصيت وصف به قدرت بنده و همين است كه كسب ناميده مىشود . » نزديك به اين مطلب ، اين است كه : « اصل حركت به قدرت خداوند متعال است و تعيّن آن به قدرت بنده . اين تعيّن كسب است . » اين گفته بىاشكال نيست . همچنين گفته شده : « فعلى كه خداوند متعال در بنده خلق مىكند و با آن قدرتى براى بنده و متعلق به آن فعل خلق مىكند ، كسب بنده ناميده مىشود بر خلاف آنجا كه همراه با فعل قدرت براى بنده خلق نكند . » و نيز گفته شده : « بنده داراى قدرتى است كه به جهت آن فقط نسبتها و اضافات فرق مىكند . مثل : تعيين يكى از دو طرف فعل و ترك و ترجيح آن طرف . از اين قدرت ، وجود يك امر حقيقى لازم نمىآيد . آن امر اضافى كه از بنده واجب است ولى به هنگام وجود اثر واجب نيست ، همان كسب است . » اين چيزى است كه دربارهء كسب گفته‌اند : كه كسب چيزى است كه مقدور بدون صحت انفراد فاعل بدان واقع مىشود و در محل قدرتش قرار مىگيرد بر خلاف خلق كه مقدور با صحت انفراد فاعل بدان واقع مىشود و نه در محل قدرتش . پس كسب ، وجود

405