كه هر ممكنى كه فرض شود ، موجود باشد . زيرا ممكن مقدور است يا قدرت خداوند منحصر در موجودات . اين مطلب را در آينده نزديك خواهيد ديد .
2 - اثبات آمادگى براى ارادهء بنده ، بىفايده است . زيرا نمىتواند لوازم فاسد از قبيل عقاب بندهء بىگناه ، عبث بودن بعثت پيامبران و تكليف و مانند آن را تصحيح كند و به علاوه ، وى گمان كرده كه آمادگى اثر بنده است و با اين بيان از مذهب خود خارج شده است و گرنه اين همه تكلَّف ثمرى جز طولانى كردن مسافت جبر ندارد .
3 - اينكه گفت : زيرا غالبا در قرآن به هنگام ارادهء ترتب جزا و ثواب و عقاب بر فعل بنده ، لفظ كسب آمده است ؛ اگر منظورش اين است كه از لفظ كسب در قرآن معنايى كه اشاعره اصطلاح كرده‌اند ، اراده شده ، اين باطل است . زيرا اصطلاح اشاعره ، اصطلاح جديدى است . پس بايد آن را بر معناى لغوى آن يعنى عمل ، حمل كنيم . مگر چه دلالتى در ذكر كسب به هنگام ارادهء ترتب جزا و ثواب و عقاب ، وجود دارد كه منظور از آن كسب اشعرى است تا بر آن حمل شود ؟ ! اگر منظورش اين است كه وجود لفظ كسب در قرآن به هنگام ارادهء ترتب جزا ، سبب تسميه معنايى شده كه اشعرى آن را تصور كرده است ، بايد بداند كه اگر وجهى براى سببيت تصور كنيم ، چيزى را ثابت نمىكند مگر تصحيح اصطلاح و نه حمل كتاب خدا ( قرآن ) بر آن را ، چنانكه حمل كتاب بر اساس عقايدشان ، عادت آنان است .
4 - اين هم باطل است كه گفت : فعل بنده صفتى است از بنده . پس بنده محل فعل است . زيرا هر موصوفى محل صفت خويش است . زيرا افعال خداوند متعال صفات او است و براى همين به محيى ، مميت ، خالق و رازق و مانند آن توصيف مىشود و با اين وجود ، محل آن نيست ، چنانكه چيز سياه ، محل سياهى است . سپس تفريع وى بر اين مطلب ناتمام است كه گفت : « پس جايز است كه گفته شود : به اعتبار اينكه فعل صفت فاعل است ، آن را كسب كرده است » . زيرا در اين صورت لازم مىآيد كه گفته شود : به اعتبار اينكه افعال خداوند متعال ، صفت او است ، پس خداوند ، آنها را كسب كرده است و حال اينكه اين گفته باطل است . زيرا كسب در جايى اطلاق مىشود كه فاعل قصد جلب منفعت براى خود يا دفع مضرت از خويش ، داشته باشد .
5 - فساد اينكه گفت : ثواب و عقاب بر محليت مترتب مىشود ، مثل احراق كه بر هيزم مترتب مىشود ؛ ظاهر است . زيرا مستلزم صحت عقاب به خاطر درازى و كوتاهى است . چون محل كوتاهى و درازى است و اختيار هم تا زمانى كه مؤثر نيست ،

402