هيزم مترتب شد ؟ و حال اينكه خود هيزم اين خشكى را به دست نياورد و مگر چه گناهى هيزم دارد ؟ آيا اين احراق جز ظلم و جور است ؟ اگر اين درست باشد ، درست خواهد بود كه گفته شود : چرا خداوند كافر را محل كفر قرار داده و سپس او را در آتش مىسوزاند . عاقل مىداند كه گفته اوّل نادرست است . پس اين گفته هم نادرست است .
حال تلاش خود را براى نيل به آنچه كه در تبيين كسب اشعرى تحقيق كرديم ، به كارگير تا شبهه اى در اين باره برايت باقى نماند كه اين نهايت توضيح است . ليكن معتزله چشمشان كور شده ، و شبهه آنان را به دره فساد و شر انداخت و گفتار باطل آنان را در دشت پايان ناپذير هلاكت بطور ناگهانى غافلگير كرد . در اين باره ، چه شعر زيبايى گفته‌ام كه :
< شعر > ظهر الحق من الاشعرى و النور جلى طلع الشمس و لكن عمى المعتزلى < / شعر > پس بنگر به اين حلى نادان كه چگونه در معناى كسب افترا مىبندد و مذاهب و اقوال را خلط مىكند ، همچون خرى كه در بهشت برين كه ميوه هايش هميشه در دسترس است ، مىچرد . خداوند متعال سزايش دهد .
من مىگويم :
از لابلاى كلمات وى دريافتيد كه كسب به دور از حقيقت است و تنزيهى كه آن را با كسب مسخ كرده‌اند ، از باب تسميه شيىء به اسم ضد آن است . زيرا جز بر انكار عدل و رحمت ، و اثبات عبث در تكليف و بعثت پيامبران ، چيزى در بر ندارد .
امّا بر تحقيقى كه در معناى كسب مدعى شده از چند جهت اشكال وارد است :
1 - اينكه گفت : خداوند با اين قدرت و اراده قديم ، فعل را ايجاد مىكند زيرا از قدرت و اراده حادث متمايزند ؛ اشتباه است . زيرا تمايز قدرت و ارادهء قديم از قدرت و ارادهء حادث نه موجب مىشود كه افعال بندگان را خداوند سبحان ايجاد كند و نه موجب مىگردد كه بين آنها تزاحم باشد تا غلبه حاصل آيد . البته اگر قائل شويم كه قدرت خداوند بر چيزى ، مستلزم فعل آن چيز توسط خدا است ، تزاحم پيش خواهد آمد .
كما اينكه از بعضى مطالبى كه از فخر رازى نقل كرده و همچنين از گفتهء وى در بحث آتى چنين بدست مىآيد . وى در بحث آتى در اثناى كلام خود بر گفتار مصنّف كه مىگويد : « و نيز دليل آنان در همين اختيار هم وارد است . » مىآورد : « اختيار مقدور خداوند متعال است پس مخلوق خداوند متعال است . » ليكن نمىتوان گفت كه قدرت ، مستلزم فعل هر مقدورى است . زيرا ذاتا چنين اقتضايى ندارد و لازم مىآيد

401