بدون تكلَّف ايجاد شركا در خلق ، محفوظ و مراعات شده باشد . ما - ان شاء الله تعالى - كلام شيخ را تفسير خواهيم كرد و از حقيقت مذهب او چنان پرده برخواهيم داشت كه افراد منصف را خشنود و افراد كج انديش را به صحت آن متقاعد سازيم . پس مىگوييم :
از كلام شيخ فهميده مىشود كه گاهى اوقات ، كسب فعل توسط بنده را به تقارن فعل با قدرت و ارادهء بنده و گاهى اوقات ، آن را به محل فعل بودن بنده تفسير كرده است . تحقيق مطلب اينكه خداوند متعال در بنده اراده اى خلق كرده كه اشياء را به وسيله آن بر يكديگر ترجيح مىدهد و قدرتى كه به وسيله آن فعل و ترك را تصحيح مىكند . هر كس اين مطلب را انكار كند ، روشنترين ضروريات را به هنگام حدوث فعل انكار كرده است .
اين دو صفت در بنده موجود است و به هنگام حدوث فعل ، حادث مىشود . هر گاه بنده براى قبول اين دو صفت براى ايجاد فعل آماده شود و آن فعل ممكن باشد و بدان قدرت و اراده تعلق بگيرد و ترجيح حاصل شود ، ناگزير آن را به سبب قديم بودن اراده قديم و دائمى الهى و قدرت قديم به وجود مىآورد . پس خداوند با اين قدرت و اراده قديم ، فعل را ايجاد مىكند زيرا از قدرت و ارادهء حادث متمايزند و صفت قوى بر صفت ضعيف غلبه مىكند ، چنانكه نور قوى ، نور ضعيف را مقهور مىكند و بر آن غالب مىشود . پس خداوند متعال فعل را به وجود آورد و قبل از ايجاد فعل ، صفت اختيار بنده براى ايجاد فعل آماده شده بود ولى قدرت الهى پيشى گرفت و فعل را به وجود آورد ، از اينرو فعل داراى دو نسبت است : يك نسبت به بنده و آن اينكه فعل با آمادگى اراده و اختيار بنده براى تحصيل فعل مقارن مىباشد امّا حصول فعل به دنبال آمادگى بنده است ، شيخ از اين نسبت به كسب تعبير كرده است . زيرا غالبا در قرآن به هنگام اراده ترتّب جزا و ثواب و عقاب بر فعل بنده ، لفظ كسب آمده است . يك نسبت هم به خداوند دارد و آن اينكه فعل ، مخلوق خداوند متعال است و خدا آن را به وجود آورده است . اين است معناى اينكه گفت : فعل مخلوق خداوند متعال است و مكسوب بنده .
از سوى ديگر فعل بنده صفتى از بنده است پس بنده محل فعل است . زيرا هر موصوفى محل صفت خويش است . مثل چيز سياه كه محل سياهى است . پس جايز است كه گفته شود : به اعتبار اينكه فعل صفت فاعل است ، آن را كسب كرده است و معنى كسب ، محل بودن فاعل براى فعل است . ثواب و عقاب نيز بر محليت مترتب مىشود .
مثل احراق كه بر هيزم مترتب مىشود به واسطه اينكه هيزم محل خشكى مفرط است .
آيا پسنديده است كه گفته شود : چرا احراق به سبب محل بودن هيزم براى خشكى ، بر

400