خواهد آمد وگرنه تسلسل رخ مىدهد و يا متساوى بدون وجود مرجّح واقع خواهد شد ، هر آنچه در اين باره مىگوييد ، همان را در حق بنده مىگوييم .
فضل مىگويد :
صاحب مواقف اين دليل را در كتاب خود آورده ، بر آن اينگونه ايراد گرفته است : اين دليل شما با قادر و مختار بودن خداوند متعال منافات دارد . زيرا مىتوان همين دليل را عينا اقامه كرد و گفت : اگر خداوند با قدرت استقلالى ، موجد فعل خود باشد پس بايستى در انجام و ترك فعل متمكن باشد و فعل آن بر مرجّح متوقف باشد . . . ، چنانكه تقرير آن آمد . از اين اشكال چنين پاسخ داده شده كه فرق است بين ارادهء بنده و ارادهء خداوند .
ارادهء بنده حادث است يعنى فعل بر مرجحى متوقف است كه ارادهء جزمى باشد ليكن ارادهء بنده حادث است . پس نياز دارد كه به اراده اى منتهى شود كه خداوند متعال آن را بدون اراده و اختيار خودش در وى خلق كند تا تسلسل اراده هايى كه صدور آن از بنده فرض مىشود ، دفع گردد امّا اراده خداوند قديم است و لذا به اراده ديگرى نياز ندارد .
پس فرق بين بنده و خداوند از اين لحاظ معلوم شد و نقض بر طرف گرديد .
من مىگويم :
اين پاسخ از آن رازى در اربعين است . خواجه نصير الدين طوسى - ره - آن را در تجريد الاعتقاد از او نقل و بر آن ايراد گرفته است . مضمون ايراد خواجه اين است : تقسيم اراده به ارادهء حادث و ارادهء قديم و فرق بين آن دو به حدوث و قدم اشكال را دفع نمىكند . زيرا اگر ترك با وجود اراده قديم ، ممكن نباشد ، خداوند متعال موجب خواهد بود نه قادر مختار و اگر ترك ممكن باشد ، حال اگر فعل خداوند متعال بر مرجح متوقف نباشد ، از مرجح بىنياز خواهد بود و اگر فعل خداوند بر مرجح متوقف باشد ، فعل با آن موجب خواهد بود ، پس اضطرارى خواهد بود . در اين باره به هنگام بحث از معارضهء آتى تتمه اى خواهيم آورد .
مصنّف - اجزل الله ثوابه - مىگويد :
در وجه دوّم مىگوييم : اگر آنچه كه خداوند متعال مىداند ، واجب باشد و به سبب اين وجوب ، خروج قادر از قدرتش و ادخال آن در موجب لازم آيد ، عينا در حق خداوند متعال هم لازم خواهد آمد . اگر هم چنين اقتضا نكند ، استدلال ساقط خواهد شد . پس از اين وجه به دست آمد كه اين دو دليل در حق خداوند متعال هم وارد است . اگر اين دو دليل صحيح باشد ، خروج واجب از قادر بودن لازم آمده ، ديگر قادر نبوده بلكه موجب

394