با هم مطابقت دارند و اصل در اين مطابقت معلوم است . مگر نمىبينيد كه مثلا عكس اسب بر روى ديوار بر آن هيئت مخصوص است . زيرا اسب به خودى خود ، چنين است و تصور نمىرود كه وضع در آن دو بر عكس شود . پس علم به اينكه زيد مثلا فردا خواهد ايستاد ، در صورتى تحقق خواهد يافت كه وى به خودى خود چنان باشد كه در آن موقع بايستد و نه بر عكس آن . پس علم در وجوب و امتناع فعل و سلب قدرت و اختيار مدخليتى ندارد وگرنه لازم مىآمد كه خداوند متعال فاعل مختار نباشد . زيرا به وجود و عدم افعال خود علم دارد . « معلوم شد كه اين مرد سارق حلَّى اين دو وجه را از كلام اهل سنّت و جماعت سرقت كرده و آن را عليه آنان حجت قرار داده است . جواب وجه اوّل اين است كه همانگونه كه ذكر كرديم ، مدعى تأثير علم در فعل نيستيم تا از تأخّر آن از معلوم ، عدم تأثير آن لازم آيد بلكه مدعى انقلاب علم خدا به جهل هستيم و تابعيت نيز - چنانكه خواهيد ديد - نمىتواند اين محذور را بر طرف كند .
جواب وجه دوّم چنين است ما قبول داريم كه فعلى كه در ازل ، علم واجب ( متعال ) بدان تعلق گرفته ، ممكن بالذات و واجب بالغير است . مراد ما حصول وجوب است كه اختيار را نفى و فعل به وسيلهء آن اضطرارى مىگردد و اين هم حاصل است ، خواه وجوب بالذات باشد و خواه بالغير .
اما پاسخ شارح مواقف : ما قبول نداريم كه علم بطور مطلق تابع معلوم است . بلكه علم انفعالى كه پس از وقوع معلوم تحقق مىيابد ، تابع معلوم است . و اگر منظورش از تابعيت ، تطابق است ؛ ما قبول نداريم كه اصل در مطابقت ، معلوم در علم فعلى باشد بلكه تحقيقا امر برعكس است . زيرا علم مهندسى كه به وسيلهء آن خانه اى را طرّاحى مىكند ، اصل و علت بناى خانه است و خانه تابع آن علم است . اگر چيزى از اجزاى خانه با آنچه كه مهندس در علم فعلى خود مقدّر كرده ، مخالفت كند ، انقلاب علم وى به جهل لازم مىآيد و شما مىدانيد كه علم خداوند متعال به موجوداتى كه خواهند بود ، علم فعلى است همچون علم مهندس كه از ذات خود مهندس حاصل مىشود ، سپس خانه با آن مطابق مىشود . همينطور است علم خداوند متعال كه سبب حصول موجودات بر اساس نظام واقع مىباشد و وجود ممكنات تابع آن است . پس هر آنچه از كائنات كه بر خلاف آنچه كه علم فعلى خدا در ازل مقدّر كرده باشد ، انقلاب علم خدا به جهل لازم مىآيد .
اين است تحقيق مطلب ، آنگونه كه ما انجام داده‌ايم .

391