عادتا فعل به دنبال وجود قدرت واقع مىشود . مثل احراق كه به دنبال تماس آتش واقع مىشود . نمىتوان گفت كه بين آتش و چيزهاى ديگر در ارتباط با احراق فرقى نيست .
زيرا عادت خداوند متعال بر حدوث احراق به دنبال تماس آب جارى نشده است .
همينگونه است كه عادت خداوند متعال بر احداث فعل به دنبال رنگ جارى نشده است بلكه تنها به دنبال حصول قدرت و انگيزه كه تأثيرى در فعل ندارد ، عادت خداوند متعال بر انجام فعل جارى شده است .
من مىگويم :
پوشيده نيست كه مقصود مصنّف - ره - اين است كه لازم مىآيد در صحّت نسبت كتابت به فرد داراى دست يا بدون دست فرقى نباشد . زيرا مفروض ، عدم دخالت قدرت و ابزارهاى آن در وجود افعال است . اين مطلب بالضروره باطل است . همينطور است بحث در تأثير انگيزه در فعل . چه مقصود مصنّف امتناع حصول كتابت بدون ابزارها نيست . زيرا امكان حصول كتابت و بلكه وقوع آن در لوح و غير آن را انكار نمىكند .
بيان وى در مورد فرق بين انگيزه و قدرت و بين رنگ و درازى و كوتاهى به جريان عادت ، بيجا است . زيرا مراد مصنّف - ره - ، لزوم عدم فرق در عدم مدخليّت و تأثير است و نه لزوم عدم هر گونه فرقى . و گرنه فرق فراوان است . بدون شك عدم فرق در عدم مدخليّت و تأثير ، خلاف ضرورت است . چه هر عاقلى تأثير و مدخليّت قدرت و انگيزه را در فعل درك مىكند و درمىيابد كه رنگ و درازى و كوتاهى چنين نيست .
مصنّف - طاب ثراه - مىگويد :
19 - جواز جهل يا احتياج خداوند - تعالى الله عن ذلك علوا كبيرا - زيرا در شاهد ، فاعل قبيح يا جاهل است يا محتاج ، در حالى كه از نظر آنان شاهد فاعل حقيقى نيست . پس غايب كه به نظر آنان فاعل حقيقى است سزاوارتر است كه اينگونه باشد . ( محتاج يا جاهل ) .
فضل مىگويد :
پيش از اين گذشت كه خالق غير از فاعل است . فاعل به معنى كاسب و مباشر است .
لازم نيست كه خالق قبيح ، جاهل يا محتاج باشد زيرا نسبت به خداوند آنچنان كه در خلق وى نسبت به مخلوق قبيح است ، چيز قبيحى وجود ندارد . پس از اين عقيده نه جهل لازم مىآيد و نه احتياج .

375