بطلان حالت اوّل - به اين دليل است كه در اين صورت عجز خداوند سبحان از چيزى كه بنده بر آن قادر است ، لازم مىآيد و نيز مستلزم خلاف مذهب است كه وقوع فعل از خداوند و انگيزه انجام آن از بنده است . زيرا اگر انگيزه هم از خداوند متعال بود ، مىبايست همه از جانب او باشد . از سوى ديگر ، اگر قدرت و انگيزه مؤثّر در فعل باشد كه اين مطلوب ما است و گرنه ، وجود قدرت و انگيزه همچون وجود رنگ و درازى و كوتاهى انسان خواهد بود . بالضروره معلوم است كه رنگ و درازى و كوتاهى انسان در افعال دخالتى ندارد و اگر اين فعل ، صادر از او باشد ، وقوع تمام افعال منسوب به ما ، از خود ما جايز خواهد بود .
بطلان حالت دوّم - به اين جهت است كه لازم مىآيد : خداوند اين افعال را بدون اينكه قدرت و انگيزه داشته باشند ، ايجاد ، يعنى خلق كرده باشد ، تا جايى كه حتّى نويسندگى و بافندگى ماهرانه را از كسى كه از آن دو علم ندارد ايجاد مىكند و همينطور وقوع كتابت از كسى كه نه دست دارد و نه قلم و وقوع نوشيدن آب از كسى كه در نهايت گرسنگى و نهايت سيرابى است با تمكن وى از خوردن . همچنين لازم مىآيد كه يك مورچه كوهى را جا به جا كند و يك مرد قوى بنيهء قدرتمند نتواند خشتى را از جا بلند نمايد و جايز باشد كه كسى كه با زنجير بسته شده بدود ولى يك نفر قادر صحيح البنيه ، نتواند انگشتان خود را حركت دهد . فرق بين قوى و ضعيف هم از بين خواهد رفت . در حالى كه بالضروره مىدانيم بين فرد سالم تندرست و فرد بيمار مبتلا به بيمارى مزمن تفاوت است .
فضل مىگويد :
ما حالت دوّم را اختيار مىكنيم و آن اينكه خلق افعال ما توسط خداوند بر انگيزه و قدرت ما متوقف نيست و آنچه كه از لزوم كتابت بدون دست و غير آن از محالات عادى گفته ، استبعاد است و استبعاد به جواز عقلى ضربه نمىزند . البته عادت خداوند چنين جارى شده كه كتابت هنگامى صورت گيرد كه دست و قلم وجود داشته باشد ، اگر چه حدوث و حصول كتابت بدون دست و قلم از نظر عقلى ممكن و جايز است ، ليكن - همانطور كه بارها گفته‌ايم - از محالات عادى است .
از سوى ديگر وى گفته كه اگر قدرت و انگيزه ، در افعال ما مؤثر نباشد ، لازم مىآيد كه همچون رنگ و درازى و كوتاهى انسان نسبت به افعال باشد . اين لزوم از نظر ما ممنوع است . زيرا بين قدرت و انگيزه ، و رنگ و درازى و كوتاهى فرق است . بدين صورت كه

374