فضل مىگويد :
دانستيد كه خالق يك چيز غير از فاعل و مباشر آن است . گاهى اوقات فعل اطلاق مىشود و منظور از آن خلق است . چنانكه گفته مىشود خداوند فاعل هر چيز است .
گاهى اوقات فعل اطلاق مىشود و منظور مباشرت و خود را به كار داشتن است و بنابر هر دو تقدير خالق يك چيز ، به آن چيزى كه خلق كرده ، موصوف نمىشود ، اگر چه مخلوق از جملهء صفات است . اين مطلب را پيش از اين بيان كرديم . پس كسى كه ظلم را خلق كرده ، ظالم ناميده نمىشود . در همانجا بيان شد كه وى بين اين دو معنى فرق نگذاشته است و اگر آن دو را از هم جدا مىكرد ، به امثال اين دليل استدلال نمىكرد .
من مىگويم :
وى اقرار دارد كه فعل بر خلق اطلاق مىشود و اگر گفته شود : خدا فاعل هر چيزى است ، منظور اين است كه خالق همه چيز است . پس فعل و خلق مترادف است و اين گفته اش كه خالق يك چيز غير از فاعل آن است ، باطل ! اگر هم پذيرفته شود ، باز به مجرد اين اصطلاح اشكال مرتفع نمىشود . زيرا كافى است كه بگوييم : هر كس ظلم و فساد را ايجاد كند ، از نظر لغت و عرف ، ظالم و مفسد ناميده مىشود . بنابراين ، اشكال مصنّف بر آنان لازم مىآيد .
اما اينكه گفت : « و بنابر هر دو تقدير ، خالق يك چيز ، به آن چيزى كه آفريده ، موصوف نمىشود . » اشتباه آشكارى است . زيرا بالضروره بيشتر صفات خداوند متعال مثل عادل ، رحمان ، هادى ، محيى ، مميت و مانند آن و حتى به زعم آنان صفات ذاتى خداوند از افعال و مخلوقات او است . زيرا اين صفات مغاير با ذات خداوند بوده به نحو ايجاب از او صادر مىشود . از اين گذشته منظور مصنّف از ديگرى ، آنجا كه گفت : « لذا اثبات يكى بدون نفى ديگرى درست نيست » ، ضد است نه مطلق ديگرى . بنابراين اگر ظلم براى كسى ثابت شد ، اثبات عدل براى او در آن مورد ( ثبوت ظلم ) ، درست نخواهد بود . به همين جهت وصف خداوند سبحان به عادل در حالى كه خالق ظلم است و ظلم برايش ثابت شده ، درست نيست . اين هم كفر ديگرى است ( كه مرتكب شده است ) .
مصنّف - اعلى الله مقامه - مىگويد :
18 - محال لازم مىآيد . زيرا اگر خداوند خالق افعال باشد ، دو حال خواهد داشت : يا اينكه خلق آنها بوسيله خداوند بر قدرت و انگيزه‌هاى ما متوقف خواهد بود يا نه .
هر دو حال باطل است .

373