هستند ، پاسخ داده شد كه اين موجودات آفريده نشده مگر به دليل حكمت و مصلحتى كه در آنها وجود دارد . لذا واقعا به قبح وصف نمىشود ، اگر چه نزد عوام از باب تسامح و به دلايلى قبيح خوانده شود . گذشته از اين ، قبح مورد نزاع ، قبح در افعال يعنى معناى سوّمى است كه خود وى بيان داشت و قبح در اعيان فقط از نوع دوّم يعنى ملائمت و منافرت است كه به اقرار خودشان مورد نزاع نيست .
مصنّف - عطَّر الله ضريحه - مىگويد :
12 - الحاق خداوند سبحان به سفيهان و نادانان - تعالى الله عن ذلك - زيرا از جمله افعال بندگان شرك به خداوند متعال است و وصف او به امنداد ، انداد و اولاد و سبّ و شتم خدا . پس اگر خداوند فاعل افعال بندگان باشد ، بىترديد فاعل تمام افعال و تمام امور فوق الذكر خواهد بود و اين حكمت خداوند را باطل مىكند . زيرا حكيم ، خودش را سبّ و شتم نمىكند و نفى حكمت از خداوند ، الحاق خداوند است به سفيهان . پناه بر خدا از اين اعتقادات پست !
فضل مىگويد :
ما هم مىگوييم پناه بر خدا از اين عقيدهء پست باطل ! اين چيزى است كه از عدم فرق بين خالق و فاعل برايش پيش آمده است . خداوند خالق چيزها است و سبّ و شتم اگر چه مخلوق او است ولى از آنجا كه فعل بنده است و مذمت براى فعل است و نه براى خلق ، لازم نمىآيد كه خداوند خودش را سبّ و شتم كند . خلق اين افعال هم سفاهت نيست تا الحاق خداوند متعال به سفيهان لازم آيد - پناه بر خدا از اين عقيده - زيرا خداوند متعال در ازل شقاوت سبّ و شتم كننده خود را مقدّر و داخل كردن او را در آتش ، اراده نموده است . پس اين افعال را در او خلق مىكند تا هدفى كه عبارت است از ادخال شتم كننده در آتش ، حاصل شود . پس كجاى اين سفاهت است ؟ !
من مىگويم :
اگر هم پذيرفته شود كه خالق غير از فاعل است ، باز سفاهت مرتفع نخواهد شد . زيرا سفاهت از اين ناشى مىشود كه شخص خود را سبّ كند و يا چيزهايى كه موجب نقص خود او است ، ايجاد نمايد - خواه خلق ناميده شود و خواه فعل - و صرف اصطلاح محذور را دفع نمىكند . با اين وجود بدتر از اين گفته اش ، گفته اى نيست كه « خداوند سبحان اراده كرده كه بنده اش را به آتش وارد كند » . بدين ترتيب با قرار دادن بنده محل سب خود و محل ساير افعال قبيح على رغم اينكه بنده از دفع آن ناتوان است ، موجبات

366