مىترساند ، او را از انجام كارى كه از آن كراهت دارد ، نهى مىكند ، او را بر انجام كار وادار مىكند و از انجام آن كار توسط او تعجب مىكند . عقلا از فعل او شگفت زده شده ، تعجب مىكنند . همه اينها دليل بر فعل او است و بالضروره فرق بين امر به قيام و امر به ايجاد آسمانها و زمين را مىداند . اگر علم ضرورى به اينكه خودمان به وجود آورندهء افعال خويش هستيم ، حاصل نبود ، هيچ كدام از مطالب فوق صحيح نبود .
فضل مىگويد :
طلب از ديگران براى انجام كارى يا نهى از انجام آن به اين دليل است كه ضرورت حكم مىكند خود او فاعل كارهاى خويش است و كسى جز منكر ضروريات آن را انكار نمىكند . بارها آورديم كه اين مطلب مورد نزاع نيست زيرا صدور فعل از هر كدام از ما محسوس است . به همين دليل است كه از ديگرى انجام كارى را مىخواهيم . با لطف و مدارا عمل مىكنيم . او را بر حذر مىداريم . وعده و وعيد مىدهيم . تمام اين امور واقع شده است ، ليكن نزاع در اين است كه آيا اين فعل مخلوق ما است يا اينكه مباشر آن هستيم . پس نزاع به فرق بين مباشرت و خلق برمىگردد و اينكه آيا خلق و مباشرت يكى است يا با هم مغايرت دارند ؟ ! اين مطلب ضرورى نيست و هر كس مدعى ضرورى بودن آن است ، مقتضى عقل را مكابره كرده است . پس مخالفت با ضرورت در آنچه گفته ، مورد نزاع نيست . بدين ترتيب معلوم شد كه در اين باره وى دليلى ندارد .
من مىگويم :
آنچه كه مصنّف - ره - دربارهء تلطف در طلب و مانند آن بيان كرد ، دليلى ضرورى است بر اينكه بنده موجد و مؤثر در فعل خويش است . چنانكه مذهب ما همين است . از سوى ديگر صرف محليّت بنده براى فعل فاعل ديگر ، بدون اينكه حتى در همين محليّت هم مؤثر باشد ، چنانكه آنان عقيده دارند ، تلطف و مانند آن را تصحيح نمىكند . اين از ضروريات اوّليه است ليكن خصم كه براى پيشبرد اهداف خود از مغالطه و نيرنگ استفاده مىكند ، در اينجا نيز مدعى شده كه آنان به مباشرت بنده در فعل عقيده دارند و مباشرت غير از ايجاد است . اگر منظورش اين است كه مباشرت فعل ديگرى است و از آثار بنده ، بايد گفت كه اين مخالف عقيده آنان است و اگر منظورش اين است كه مباشرت عبارت است از محليّت بنده براى فعل خداوند بدون اينكه بنده اصلا اثرى در آن داشته باشد ، در اين صورت اشكال مخالفت با حكم ضرورى چنانكه مصنّف - ره - بيان كرده ، مرتفع نمىشود . اى كاش مىدانستم : اگر امروز انسان در دين خود نيرنگ و

358