* ( « فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلى رَبِّه سَبِيلًا » ) * [5] ، * ( « فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلى رَبِّه مَآباً » ) * [6] ، خداوند نفى كنندگان مشيت از خويش و انتساب آن به خداوند متعال را چنين تكذيب مىفرمايد : * ( « سَيَقُولُ الَّذِينَ أَشْرَكُوا لَوْ شاءَ الله ما أَشْرَكْنا » ) * [7] ، * ( « وَقالُوا لَوْ شاءَ الرَّحْمنُ ما عَبَدْناهُمْ » ) * [8] .
فضل مىگويد :
اين آيات دلالت مىكند كه بنده هم مشيت دارد و از نظر ما شكى در اين باره نيست و در اين باره اختلافى نداريم بلكه نزاع در اين است كه آيا اين مشيت بنده در فعل مؤثر و موجد است يا فقط موجب مباشرت و كسب است ؟ پس اقامهء دليل بر وجود مشيت در بنده ، نفعى به حال وى ندارد . اينكه گفت : خداوند نفى كنندگان مشيت از خويش و انتساب آن به خداوند متعال را چنين تكذيب مىفرمايد : * ( « سَيَقُولُ الَّذِينَ أَشْرَكُوا لَوْ شاءَ الله ما أَشْرَكْنا » ) * [9] ، در پاسخ وى مىگوييم : اين تكذيب بدين جهت است كه آنان از روى عناد و خيره سرى ، گناه خود را به مشيت خداوند حواله مىدهند . لذا خداوند عناد آنان و اينكه مشيت الهى را علَّت گناه قرار داده‌اند و باطل است ، تكذيب كرده است . مگر نمىبيند كه چگونه در آيهء * ( « وَلَوْ شاءَ الله ما أَشْرَكُوا وَما جَعَلْناكَ عَلَيْهِمْ حَفِيظاً » ) * [10] ، عدم اشراك را به مشيت نسبت داده است . اگر تكذيب در آيه اوّل براى علت گناه قرار دادن مشيت و در آيه دوّم براى تعميم حكم مشيت موجب خلق نبود ، بين آيه اوّل و دوّم فرقى نبود . در حالى كه آيه اوّل براى انكار آن كلام آمد و از آنان هم منقول است . امّا آيه دوّم از خداوند متعال و بدون انكار . پس جا دارد كه فرد انديشمند در آن تأمل كند تا حق بر او آشكار گردد .
من مىگويم :
صريح آيات ، ارجاع ايمان و كفر و مانند آن به مشيت بنده است و ارجاع به مشيت ، بدون تأثير معنا ندارد . اگر موجب بودن مشيت در كسب - چنانكه وى گمان كرده - ، به معنى تأثير مشيت در كسب است ، كه اين بر خلاف مذهب آنان است وگرنه ارجاع به مشيت نادرست خواهد بود .
در ردّ اين گفته وى كه : « اين تكذيب به جهت اين است كه گناه را به مشيت خداوند متعال حواله مىدهند . . . » مىگوييم : آيهء مباركه تصريح دارد كه آنان اصل شرك را به مشيت خداوند متعال حواله مىدهند و از آيه فهميده نمىشود كه شرك را گناه مىدانند

[5] . انسان / 29 .
[6] . نباء / 39 .
[7] . انعام / 148 .
[8] . زخرف / 20 .
[9] . انعام / 148 .
[10] . انعام / 107 .

348