به تكلَّف مىگراييد ، اين كلمات را نيز بر شيوهء نامه و نامه نگارى و مراسلات ديوانى بيان داشته ، در آن ، دليلى بر اثبات مدعا وجود ندارد . چه زيبا دربارهء امثال كلام وى گفته‌اند :
< شعر > كلامك يا هذا كبندق فارغ خلى عن المعنى ولكن يقرقر < / شعر > من مىگويم :
همانگونه كه گذشت ، بر اساس عقيدهء آنان كه مىگويند : خداوند خالق همه چيز است ، كسب هم از مخلوقات خداوند است و بنده همچون اصل فعل ، از كسب هم عاجز است . بنابراين توبيخ بنده به جهت آن درست نيست . اگر منظورش از اينكه گفت : « به دليل وجود قدرت بر كسب » قدرت مؤثر در كسب است ، در اين صورت از مذهب خود خارج شده كه مىگويد : مؤثرى جز خداوند وجود ندارد و هر چيزى مخلوق او است . اگر منظورش قدرت غير مؤثّر در كسب است ، بايد دانست كه چنين قدرتى مصحح توبيخ نيست . گذشته از اين به نظر آنان چنين قدرتى متعلق به اصل فعل است . پس انگيزه اى براى فرار كردن و پناه بردن به كسب وجود ندارد . پاسخ گمان باطل وى را كه اين ايراد در علم خداوند بر ما هم لازم مىآيد ، بارها بيان كرده‌ايم .
اينكه صاحب بن عباد - ره - وزيرى بود كه مىكوشيد در نوشته هايش فصاحت كلام را رعايت كند ، همانگونه كه بر همگان معلوم است و معانى محكم و قوى اين كلام وى نيز بر آن گواهى مىدهد با جايگاه رفيع و مرتبت بلند وى در علم منافاتى ندارد . گمان وى مبين بر اينكه صاحب بن عباد معتزلى مذهب بود ، همانند گمان ذهبى است كه سيد مرتضى ( ره ) را معتزلى خوانده است ، كسى كه در احوال صاحب بن عباد مطالعه كند در مىيابد كه او فردى است از خانواده اى گرامى و بزرگوار ، امامى مذهب و دوستدار اهل بيت ( ع ) هيچ گاه در حكم بر اساس حق ترديد روا نمىداشت و به اى كاش و شايد روى نمىآورد . جا دارد كه انسان منصف بدقّت در كلام صاحب بن عباد و سخنان خصم بنگرد و قضاوت كند كه كدام يك از معنا خالى است ؟ !
مصنّف - رفع الله فى الخلد اعلامه - مىگويد :
ه - آياتى كه خداوند در آنها تخيير بندگان در افعال خويش و تعلق افعال به مشيت بندگان را بيان مىفرمايد . از جمله : * ( « فَمَنْ شاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَمَنْ شاءَ فَلْيَكْفُرْ » ) * [1] ، * ( « اعْمَلُوا ما شِئْتُمْ » ) * [2] * ( « اعْمَلُوا فَسَيَرَى الله عَمَلَكُمْ » ) * [3] ، * ( « لِمَنْ شاءَ مِنْكُمْ أَنْ يَتَقَدَّمَ أَوْ يَتَأَخَّرَ » ) * [4] ،

[1] . كهف / 29 .
[2] . فصّلت / 40 .
[3] . توبه / 105 .
[4] . مدّثر / 37 .

347