انجام مىدهى در حالى كه بنده انجام نداده است ؟ * ( « لِمَ تَلْبِسُونَ الْحَقَّ بِالْباطِلِ » ) * [1] ، * ( « لِمَ تَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ الله » ) * [2] .
صاحب بن عباد گويد : « چگونه خداوند به ايمان امر مىكند و حال اينكه آن را اراده نكرده است ؟ ، چگونه از منكر نهى مىكند و حال اينكه آن را اراده فرموده است ؟ چگونه بنده را بر باطل عقاب مىكند و حال اينكه خود ، آن را مقدّر كرده است ؟ چگونه بنده را از ايمان منع مىكند و سپس مىگويد : * ( « فَأَنَّى تُصْرَفُونَ » ) * [3] ، كفر را در آنان خلق مىكند و سپس مىگويد : * ( « كَيْفَ تَكْفُرُونَ » ) * [4] ، لبس حق بوسيلهء باطل را در بندگان خلق مىكند و سپس مىگويد : * ( « لِمَ تَلْبِسُونَ الْحَقَّ بِالْباطِلِ » ) * [5] ، آنان را از راه راست باز مىدارد و سپس مىگويد :
* ( « لِمَ تَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ الله » ) * [6] ، بين آنان و ايمان جدايى مىاندازد و سپس مىگويد : * ( « وَما ذا عَلَيْهِمْ لَوْ آمَنُوا بِالله » ) * [7] ، رشد را از آنان گرفته و سپس مىگويد : * ( « فَأَيْنَ تَذْهَبُونَ » ) * [8] ، آنان را از دين گمراه كرده تا اينكه از آن روى گردان شوند و سپس مىگويد : * ( « فَما لَهُمْ عَنِ التَّذْكِرَةِ مُعْرِضِينَ » ) * [9] ؟ !
فضل مىگويد :
پيش از اين گذشت كه ذم بندگان به خاطر كفر بدين جهت است كه آنان محل كفر و كاسب و مباشر آن هستند و انكار و توبيخ در آيهء * ( « كَيْفَ تَكْفُرُونَ » ) * [10] ، به جهت كسب كفر توسط آنان است و آنان به دليل وجود قدرت بر كسب ، از كسب كفر عاجز نيستند ، اگر چه به جهت ايجاد و خلق ، از دفع كفر عاجزند و اوّلى در ترتّب توبيخ بر فعل آنان كافى است . وى گفت : اشاعره عقيده دارند كه خداوند كفر را در كافر خلق و آن را از وى اراده كرده است و بنده بر غير آن قادر نيست . پس چگونه خداوند ، بنده را توبيخ مىكند ؟ ، پيش از اين گفتيم كه توبيخ به اعتبار كسب و محليّت است نه به اعتبار تأثير و خالقيّت . همچنين پيش از اين بيان كرديم كه اين ايراد عينا بر آنان هم در علم خداوند ، لازم مىآيد . همينطور است ساير آياتى كه مشتمل است بر توبيخ بندگان در اثر شرك و معاصى ، تمامى اين توبيخات به اعتبار محليّت و كسب متوجه بندگان است نه به اعتبار خلق . در مورد گفتارى كه از صاحب بن عباد آورده ، بيان مىداريم كه وى وزير معتزلى مذهب بود كه در نگارش

[1] . آل عمران / 71 .
[2] . آل عمران / 99 .
[3] . يونس / 32 .
[4] . بقره / 28 .
[5] . آل عمران / 71 .
[6] . آل عمران / 99 .
[7] . نساء / 39 .
[8] . تكوير / 26 .
[9] . مدّثر / 49 .
[10] . بقره / 28 .

346