عالم تكميل نخواهد شد و آتش جهنم از گناهكاران پر نخواهد گشت . همانگونه كه پسنديده نيست كه به مهندس اعتراض شود كه چرا در اين خانه ، مستراح هم قرار دادى و چرا تمام آن را عبادتگاه و مجلس انس قرار ندادى ؟ ، همينگونه پسنديده نيست كه به خالق جهان گفته شود : چرا عصيان را آفريدى و چرا تمام بندگان را مطيع قرار ندادى ؟
زيرا نظام كلى جهان ، وجود هر دو گروه عاصى و مطيع را اقتضا مىكند . آيا در تصرف صاحب خانه براى قرار دادن قسمتى به نمازخانه و قسمتى ديگر به مستراح ، گفته مىشود كه ظلم كرده است ؟ همينطور است در مورد تصرف خداوند سبحان در موجود ، كه هر گونه تصرف كند ، گفته نمىشود : خداوند ظلم كرده است . ليكن معتزله كور گمان مىكنند كه خلق منحصر در آنان است و آنان مالك خويشتن و خداوند مالك آنان ! اينان نمىدانند كه خداوند مالك مطلق است . آيا نمىبينيد فردى كه مردانى را براى انجام كارى اجير مىكند و در ضمن بردگان خود را هم به كار مىگمارد ؛ پس از انجام كار به افراد اجير ، دستمزد مىدهد اما به بردگانش هيچ مزدى نمىدهد ؟ آيا گفته مىشود كه بر بندگان خود ظلم كرده است ؟ بدون شك آدم عاقل چنين نخواهد گفت . زيرا آنطور كه خواسته در حق خود تصرف كرده است . اما همين مرد ، اگر بردگانش را بيش از طاقت آنان به كار گيرد يا غذاى آنها را قطع كند يا به آنها لباس نپوشاند ، گويند كه ستمگر است .
زيرا اين تجاوز از حد مالكيت در مورد بنده است . حد مالكيت وى به ميزانى است كه خداوند اجازهء تصرف در آن داده است . پس هر گاه از اين حد درگذرد ، ستم كرده است .
زيرا وى مالك مطلق نيست . امّا اگر مالك مطلق بود و حق هر گونه تصرفى را به هر گونه كه مىخواست و هر گونه كه اراده مىكرد ، مىداشت ، تمامى تصرفاتش ، عين عدل بود نه جور و ستم . همينگونه است در مورد خداوند سبحان كه مالك مطلق است و حق هر گونه تصرف را آنگونه كه بخواهد و آنطور كه اراده كند ، دارد . پس به هيچ وجه از خداوند ظلم و ستم متصور نيست . اين بيان ، تحقيق مطلب است و از آن تجاوز مكن .
من مىگويم :
چقدر استدلال وى به مطلب منقول از ابو موسى در عدم ظلم مضحك است . وى با اين سخن ، چيزى را خواسته رد كند كه هر انسان با وجدانى آن را درك مىكند و آن اينكه خلق معصيت در بنده و دشمنى به دليل آن ، سفاهت و ظلم است . گويا وى راضى نشده كه شيخ خود ابو الحسن اشعرى را بدين عقيده مختص گرداند . لذا جدّ وى ، ابو موسى اشعرى را هم در اين خرافه با او شريك گردانده است .

333