است كه فعل ، طاعت و معصيت و نيز علامت ثواب و عقاب است . در پاسخ دليل وى كه « اگر فاعل معصيت در ما ، خداوند متعال باشد ، ديگر قادر بر انجام طاعت نخواهيم بود .
زيرا اگر خداوند متعال انجام طاعت را در ما خلق كند ، طاعت واجب الحصول خواهد بود و اگر فعل طاعت را در ما خلق نكند ، ممتنع الحصول خواهد بود « مىگوييم : اين لزوم ، براى شما هم در علم لازم مىآيد و از شما قابل انفكاك نيست . زيرا آن افعال بنده كه خداوند عدم آن را مىداند ، از بنده ممتنع الصدور است و آنچه كه خداوند وجودش را مىداند ، واجب الصدور و افعال بنده ، هيچ راه خروجى از اين دو ندارد و در نتيجه اختيار را باطل مىكند . زيرا قدرتى بر انجام واجب و ممتنع وجود ندارد . در اين صورت تكليف باطل خواهد بود زيرا به زعم خود وى ، تكليف ، بر قدرت و اختيار استقلالى مبتنى است . پس آنچه كه در مسئله خلق اعمال بر ما لازم مىآيد ، در مسئله علم خداوند متعال به اشيا بر شما هم لازم مىآيد .
من مىگويم :
هر كس تعبير وى از اين دليل را به شبهه ملاحظه كند ، گمان خواهد برد كه در پاسخ خود كلامى استوار و گفتارى قاطع آورده است اما همينكه پاسخ وى را بنگرد آن را به خرافات شبيه تر خواهد يافت تا به يك پاسخ . تمام آنچه كه بيان كرده ، متعلق تكليف را از آثار بنده نمىگرداند . زيرا به گمان آنان هر آنچه كه در وجود است ، حتى كسب و محليّت فعل مخلوق خداوند متعال است . پس چگونه بنده مؤثر و موجد است تا تكليف وى صحيح باشد ؟ خلاصه كلام اينكه اگر بنده در متعلق تكليف ، ايجاد و تأثيرى داشته باشد ، همين مطلوب ما است و گرنه اشكال به حال خود باقى است و تكليف بندگان بما لا يطاق و چيزى كه اصلا در آن اثرى ندارند و نيز حصول عبث در طلب خدا ، بر اشاعره لازم مىآيد .
گمان وى مبنى بر اينكه ثواب و عقاب از عاديات است ، گذشته از اشكال حصول علم به عادت غيبى كه پيش از اين دانستيد ، داراى اين اشكال است كه از عاديات خداوند عادل رحمان اين نيست كه بنده ضعيف خود را بر فعلى عذاب كند كه خودش در او خلق كرده است و به هيچ وجه بنده در آن اثرى ندارد . از همين جهت است كه به خلق احراق به دنبال تماس آتش مقايسه نمىشود .
پاسخ وى در عبث بودن طلب كه : « تكليف ، تأديب ، بعثت و دعوت انگيزه‌هاى بنده براى فعل و اختيار او است » ، ظاهرا خروج از مذهب اشاعره است . زيرا چگونه تكليف ،

331