مصنّف - اعلى الله مقامه - مىگويد :
3 - قبيح خواهد بود كه خداوند متعال ما را بر انجام طاعات و اجتناب از معاصى تكليف كند . زيرا بر ممانعت قديم توانايى نداريم . پس اگر فاعل معصيت در ما ، خداوند متعال باشد ، ديگر قادر بر انجام طاعت نخواهيم بود . زيرا اگر خداوند متعال انجام طاعت را در ما خلق كند ، طاعت واجب الحصول خواهد بود و اگر فعل آن را در ما خلق نكند ، ممتنع الحصول و اگر بنده متمكن بر انجام و ترك افعال خود نباشد ، افعال وى به منزلهء حركات جمادات خواهد بود . لذا همانگونه كه بداهت حكم مىكند كه امر و نهى و مدح و ذم جماد جايز نيست ، واجب است كه در افعال بندگان هم چنان باشد . دليل دوّم اينكه خداوند متعال از ما فعل معصيت را اراده و آن را در ما خلق كرده است ، پس چگونه بر ممانعت وى قادر خواهيم بود . دليل سوّم اينكه : اگر خداوند از ما بخواهد كه فعلى را انجام دهيم ولى صدور آن از ما ممكن نباشد ، بلكه خودش آن را انجام دهد ، در اين طلب خود عابث بوده ، ما را تكليف بما لا يطاق كرده است - تعالى الله عن ذلك علوا كبيرا .
فضل مىگويد :
همين شبهه است كه ، معتزله را ناچار ساخته تا اين مذهب را اختيار كنند وگرنه چطور ممكن است مسلمانى جرأت اثبات تعدد آفرينندگان در وجود را پيدا كند ؟ ! پاسخ اين است كه تكليف انجام طاعات و ترك معاصى به اعتبار محليّت است به اعتبار فاعليت . و نيز از آنجايى كه قدرت و اختيار بنده مقارن با فعل است ، كاسب فعل گرديده و به اعتبار قدرت و اختيار موجب كسب و مباشرت ، بر انجام طاعات و ترك معاصى تمكن دارد و همين در صحت تكليف كافى است و نيازى به اثبات خالقيت بنده براى فعل - كه مورد نزاع بين دو گروه است - ندارد . امّا ثواب و عقاب مترتب بر افعال اختيارى همچون ساير امور عادى است كه به طريق عادت و بدون لزوم عقلى و توسل به درخواست بر اسباب خود مترتب مىشود . همانگونه كه از نظر ما صحيح نيست تا گفته شود : چرا خداوند احراق را به دنبال تماس آتش آفريده است و چرا بطور ابتدائى صحيح نيست ؛ همانگونه در اينجا هم صحيح نيست كه گفته شود : چرا به دنبال افعال مخصوص ثواب مىدهد و به دنبال افعال ديگر عقاب مىكند ؟ و چرا آن را ابتداء انجام نمىدهد ؟ و چرا در اين دو مورد بر عكس عمل نمىكند ؟ امّا تكليف ، تأديب ، بعثت و دعوت ، انگيزه‌هاى بنده براى فعل و اختيار او است . لذا خداوند عادتا فعل را به دنبال آنها خلق مىكند و به اعتبار همين

330