خود قرار داده ، بدون اينكه بنده قدرتى در امتناع و يا تأثير در فعل داشته باشد ، درست نيست . پس دليلى ندارد كه كسب را موجب ترتب مدح و ذم بنده به سبب فعل ، قرار دهيم ، زيرا به هر معنايى كه تفسير شود ، همچون اصل فعل به قدرت و اختيار بنده صادر نشده است و تا زمانى كه چيزى از بنده صادر نشده است ، مدح و ذم وى به سبب آن ، پسنديده نخواهد بود .
آنچه كه از اهل لغت در معناى مدح آورده و مدعى شده كه تمام افعال اختيارى و غير اختيارى را در بر مىگيرد ، باطل است . زيرا مراد اهل لغت از ( غيرها ) ، صفات است مثل صفاى لؤلؤ . نه اينكه تمامى افعال و از آن جمله افعالى را كه بدون قدرت و اختيار هم واقع مىشود ، در برمىگيرد . اين تفسير بر خلاف ضرورت است . ليكن بر اين اساس ، بيان مصنّف - ره - در مورد بلندى و كوتاهى و بودن آسمان در بالاى سر و زمين در زير پاى ما ، دچار اشكال مىشود . چون هيچكدام از افعال بنده نيست تا عدم مدح و ذم در آنها شاهد بر مدعاى ما باشد . مىتوان از اين اشكال چنين پاسخ داد كه از آنجايى كه براى جهت صدور در حسن و قبح مدح و ذم مدخليتى قرار نداده‌اند ، عدم قبح مدح و ذم بر دو مثال فوق و مانند آن ( چيزهايى كه از انسان صادر نشده است ) لازم مىآيد و اين بر خلاف ضرورت است .
ترديد فضل در بيان مراد مصنّف كه گفت : « اشاعره به حسن اين مدح و ذم حكم نكرده‌اند » اشتباه است . زيرا هيچكدام از دو مطلبى كه گفته ، مراد مصنّف - ره - نيست .
بلكه مراد مصنّف اين است : از آنجايى كه اشاعره افعال را صادر از بندگان نمىدانند - و حال اينكه ديديد جهت صدور در افعال ، در استحقاق مدح و ذم و حسن و قبح آن دو ، مدخليت تام دارد - انكار حسن مدح خداوند متعال به واسطه نعمتهايش و ذم ابليس و كافرين و ستمگران ، بر آنان لازم مىآيد . زيرا مدح و ذم از بنده صادر نمىشود و اين انكار ، خلاف ضرورت است . به علاوه اگر آنچه را كه خصم بيان كرده ، مراد مصنّف - ره - بوده يا نه ، شايسته بود كه آن را ذكر كند .
شگفتا ! چگونه انسان عاقل ادعا مىكند كه قطع نظر از تكليف شرعى ، مدح و شكر خداوند به جهت نعمتهايش حسن و مدح ابليس و كافران قبيح نيست و از لحاظ عقلى بين اين دو مدح فرقى وجود ندارد همچنان كه بين مدح خداوند به جهت نعمتهايش و ذم خداوند به جهت اين نعمتها و بين مدح ظالم به خاطر ظلمش و ذم وى بواسطه آن ، تفاوتى وجود ندارد ؟ هر كس چنين چيزى ادعا كند ، جا دارد كه به ديوانگان ملحق شود .

329